Bureaucratie, een kernkwaliteit?

We hebben als maatschappij veel te danken aan de bureaucratie en het formaliseren van zaken. Ook het toepassen van planningtechnieken is een beproefd en vaak ook gewaardeerd instrument. Mede hierdoor was het mogelijk een steeds ingewikkelder wordende maatschappij zo te organiseren dat die maatschappij zich ?beheersbaar' bleef ontwikkelen.

We streven, met goede bedoelingen, een zekere geordendheid van de maatschappij na. Want zonder ordening ontstaat er chaos. En chaos heeft een negatieve betekenis. Ordening kan er echter ook alleen maar zijn bij de aanwezigheid van chaos. Ze zijn onlosmakelijk met elkaar verbonden. Die zo gewenste ordening bereiken we door middel van bureaucratie, formalisering en planning. Daar is nog niet zoveel mis mee, zo op het eerste gezicht. Waar het streven naar uniformiteit gekoppeld wordt aan bureaucratie en formalisering en planning tot doelen worden verheven, in plaats van ze als middelen te zien, daar wordt het allemaal behoorlijk complexer. Mogelijk dat daar ook het omslagpunt ligt waarbij beheersbaarheid niet meer voldoende is en maakbaarheid het nieuwe streven wordt. De chaos de nek omgedraaid! Maar zo simpel werkt het denk ik niet.

Het maatschappelijk proces blijft ?in proces' door de interactie tussen de mensen in dat proces. Dat is een tamelijk chaotisch en soms lastig te beheersen proces. Hoe ingewikkeld dat proces door de grote onderlinge verschillen tussen mensen is, dat hebben we helaas recent weer kunnen ondervinden.

Ik heb daarom naar een onderdeel van het proces tussen mensen gekeken en heb geprobeerd wat overeenkomsten te ontdekken. Bureaucratie probeer ik daarbij te vergelijken met het fenomeen van de kernkwaliteiten van individuele mensen.
Een kernkwaliteit is een eigenschap bij een persoon waarvan hij/zij zich amper bewust is maar die maakt dat die persoon op een bepaalde manier succesvol is. Als echter die bepaalde kernkwaliteit te ver doorschiet, dan kom je in je valkuil terecht. Voorbeeld: iemands kernkwaliteit is behulpzaamheid. Te veel van het goede van behulpzaamheid is mogelijk bemoeizucht. Als je dus doorschiet in je kernkwaliteit kom je in een valkuil terecht, waardoor je kernkwaliteit door de omgeving als negatief wordt ervaren.

Stel nu dat bureaucratie een kernkwaliteit van de maatschappij is. De valkuil van bureaucratie is dan mogelijk regelzucht. In deze valkuil terecht gekomen loopt de maatschappij vervolgens vast op het teveel aan regels en voorschriften als gevolg van die naar betutteling doorslaande bureaucratisering. En deze regelzucht wordt door mensen in de maatschappij als negatief ervaren. ?Big Brother' weet wat goed voor je is!

Het positief tegenovergestelde van de ?valkuil' regelzucht, is wellicht: regelvrijheid. Regelvrijheid kun je nu als ?uitdaging' voor de maatschappij formuleren als we het erover eens zijn dat bureaucratie een kernkwaliteit is. ( De uitdaging van behulpzaamheid zou bijvoorbeeld: overlaten of loslaten kunnen zijn). Teveel van het goede van regelvrijheid levert echter bandeloosheid op. ( Teveel van het goed van loslaten zou onverschilligheid kunnen zijn. Onverschilligheid is de allergie voor een behulpzaam persoon). Bandeloosheid benoem ik als de ?allergie' van de geordende maatschappij. In onze allergische reactie om bandeloosheid te voorkomen reageren we door automatisch in onze valkuil regelzucht te schieten: regels, voorschriften, formats en afspraken! Terwijl onze uitdaging: zoeken naar regelvrijheid, waarschijnlijk een beter alternatief zou zijn en meer perspectief zou bieden.

Die ?uitdaging' voor de maatschappij zou dus regelvrijheid kunnen zijn. Regelvrijheid kunnen we wellicht krijgen als we verantwoordelijkheid willen dragen en transparant verantwoording afleggen over ons handelen.
En volgens mij wringt daar de schoen voor een deel om onze uitdaging te lijf te gaan!
Verantwoordelijkheid willen dragen en transparant verantwoording afleggen over ons handelen daar hebben we grote moeite mee. Het aannemen van de verantwoordelijkheid en bevoegdheid maakt duidelijk dat we ook direct aangesproken kunnen worden op ons handelen, als we daarover transparant verantwoording af moeten leggen. We kunnen Big Brother de schuld niet meer geven! Daar zat toevallig lang niet iedereen op te wachten. We hechten bovendien zeer aan ons recht op privacy.
Onze gehechtheid aan privacy staat ook een beetje op gespannen voet met het afleggen van verantwoording. Vanuit dat dilemma kost het de overheid grote moeite om verantwoordelijkheden en bevoegdheid te delegeren. Loslaten van regelzucht blijkt een immense opgave te zijn! De valkuil is tamelijk diep. We willen wel even controleren of de ander doet wat afgesproken is. We auditen daarom dat het een lieve lust is, ?Effe Checken'! Als klap op de vuurpijl blijkt Big Brother ook nog eens op de bodem van de valkuil aanwezig om ons allemaal te controleren.

We zijn ook nog allergisch voor dat deel van de maatschappij dat goed garen spint bij een grote mate van bandeloosheid en uit heel andere motieven weerstand tegen de bureaucratie heeft. Bij het ontbreken van regels en de daarbij horende controle kunnen zij ongegeneerd gebruik maken van het recht van de sterkste. Dit deel van de maatschappij spint echter ook garen bij een te ver doorgevoerde bureaucratie! Wetten en regels zijn dan namelijk amper meer te controleren door de overheid. Mede door de geringe pakkans is er maar een beperkt remmend effect op de neiging wetten en regels naar believen aan de laars te lappen. Onze maatschappij zit op dit moment duidelijk in die doorgeschoten situatie. Dit blijkt ook uit de discussie ?Nederland Regelland', waar de verschillende overheden elkaar tegenkomen met hun onderwerpgerichte regels. Interpretatieverschillen en haantjesgedrag van de verschillende toezichthouders blijken ook nog eens voortdurend tot frustraties te leiden. De mensen in de maatschappij spelen in dit krachtenveld de verschillende toezichthouders tegen elkaar uit en bepalen tussentijds zelf wat ze zullen gaan doen. Deze ?slachtoffers' van ?Nederland Regelland' barsten vervolgens in huilen uit omdat ze in dit land geen ondernemer kunnen zijn door de regelgeving.

Ik pleit er daarom voor om onze uitdaging regelvrijheid ter hand te nemen en verder te ontwikkelen, zodat de kernkwaliteit van bureaucratie weer tot z'n recht kan komen. Daar heeft de overheid gelukkig al wel een klein begin mee gemaakt. Wellicht komen we tot een beter evenwicht tussen bureaucratie en regelvrijheid. Zou dat iets als regelruimte kunnen zijn? Een regelruimte wellicht, waarbinnen ook privacy gegarandeerd kan worden en die begrensd wordt door een gezonde mate van bureaucratie? Dan komen we mogelijk tot een samenstel van regels die controleerbaar en handhaafbaar zijn en krijgen we een regelruimte die tot initiatieven en creativiteit leidt, waardoor ontplooiing van mensen weer een stimulans krijgt binnen een ?zekere' geordendheid van de maatschappij. Als mensen daar weer verantwoordelijkheid voor willen dragen en daarop aangesproken willen worden dan komt het wel weer goed.