De Spaanse natiestaat heeft het niet gemakkelijk. Reconquista, omvolking, islamisering zijn kernbegrippen van een nieuw identitair discours dat opmars maakt in Europa. In Spanje zijn deze begrippen terug van nooit weggeweest. Vijfhonderd jaar lang stonden ze centraal in een moeizaam en pijnlijk proces van natievorming, getekend door etnische zuiveringen en burgeroorlogen.
Drie breuklijnen stonden de vorming van een homogene natie in de weg: religieuze tegenstellingen (christenen, moslims en joden), ideologische (liberalen en conservatieven) en territoriale (centrum en periferie). Hoe verhouden deze breuklijnen zich tot elkaar? Welk licht werpen ze op de โCatalaanse kwestieโ die regelmatig het internationale nieuws haalt?
In Het verdriet van Spanje schetst Christiane Stallaert een beeld van Spanje zoals het is, de amputaties en fantoompijnen van een โvolkslichaamโ zonder ruggengraat, de levenscyclus van een onvoltooide natie. Wie vandaag Europa wil begrijpen, moet Spanje begrijpen: de historische schakel tussen Europa, Afrika, tussen christendom en islam.
Christiane Stallaert is hispaniste en antropologe. Ze is gewoon hoogleraar Spaanse en Latijns-Amerikaanse Studies en Interculturele Communicatie aan de Universiteit van Antwerpen.
Meer weten?
Het verdriet van Spanje – Een natie op zoek naar zichzelf
Auteur: Christiane Stallaert,
Antwerpen, Uitgeverij Vrijdag, 4e druk 2021
Klik op: https://www.managementboek.nl/boek/9789460018985/het-verdriet-van-spanje-christiane-stallaert?affiliate=1910
De geschiedenis van Spanje is te beschrijven langs drie breuklijnen. Allereerst de etnisch-religieuze breuklijn. Vervolgens de ideologisch-politieke breuklijn tussen liberaal en conservatief. Tenslotte de breuklijn centralisme versus regionaal nationalisme.
Spanje heeft zich ontwikkeld op een ondergrond van etnische vereenzelviging met het christendom in een context van interactie met de islam en het jodendom. De etnisch religieuze minderheden werden weggezuiverd en de religieuze breuklijn werd overwonnen. Tussen 722 en 1492 veroverden de christenen Iberiรซ op de islamieten. Waar christelijke koninkrijken een plaats toekenden aan andersgelovigen in een gesegregeerd kastesysteem zien we dat vanaf 1492 bloedzuiverheid centraal kwam te staan. De Moren en Joden werden verdreven uit Spanje. Dit proces was voltooid in 1609 toen Filips III de Moren collectief uit Spanje verdreef. Ook werd de Inquisitie ingesteld om de katholieke orthodoxie te beschermen.
Het dieptepunt in de ideologisch-politieke strijd vormde de Spaanse burgeroorlog van 1936-1939 die werd gevolgd door de wrede Franco-dictatuur. Een centralistische politiek, zuiver in de christelijke leer en zonder tolerantie voor andere talen dan het Spaans.
De strijd tussen centralisme en regionalisme speelt zich vooral af in Baskenland, Cataloniรซ en Andalusiรซ. Taalkundige en etnische breuklijnen spelen hier een rol.
Na de Franco dictatuur ging het land op zoek naar een nieuwe inrichting. We zien dat Madrid een verzoenende houding aanneemt, maar daar wel grenzen aan stelt. In 1978 kwam er een nieuwe grondwet waarbij het land werd verdeeld in autonome gewesten met elk hun eigen regering en parlement. In 1992 werd aan in het verleden vervolgde en tot emigratie gedwongen groepen genoegdoening gedaan. Tevens werd een amnestiewet aangenomen. Eerherstel werd beloofd aan de slachtoffers van de burgeroorlog. Cruciaal is ook dat in 1992 Spanje toetrad tot de Europese interne markt en daarmee ook een immigratieland werd.
We zien dat in het politieke landschap de Catalaanse kwestie nog steeds actueel is. Het referendum voor onafhankelijkheid in 2017 werd door Madrid niet getolereerd en de leider moest vluchten. Doordat Spanje een immigratieland is geworden konden Marokkanen de grootste migrantengemeenschap worden. De politieke scheidslijnen zijn ook veranderd. Er is geen sprake meer van twee partijen. Een links-radicale partij die tracht iets te doen aan de sociale ongelijkheid en een anti nationalistische rechtse partij maken nu deel uit van het politieke landschap. Zo zien we dat er langs alle drie de breuklijnen ontwikkelingen zijn en dat het verleden nog steeds nadrukkelijk aanwezig is.
Christiane Stallaert heeft een boek geschreven over de geschiedenis van Spanje waarbij ze langs drie breuklijnen de worsteling van de natievorming weergeeft. Breuklijnen die nog steeds een belangrijke rol spelen in hedendaags Spanje. Voor wie meer over Spanje wil weten is dit boek uiterst interessant. Het is goed leesbaar en beschrijft veelal aan de hand van Spaanse denkers hoe het land zich door de eeuwen heen heeft ontwikkeld.
Bert van Ravenhorst
Juli 2024
