De Brexit en de verkiezing van Donald Trump tot president van Amerika staan ons nog vers in het geheugen. Populisme waart volgens Hans Wansink als een spook rond in Europa en de Verenigde Staten.
Meer weten?
De Populistische revolutie
Auteur: Hans Wansink
Uitgever: Prometheus, Amsterdam, 2017, 206 pagina’s
Klik op: https://www.managementboek.nl/boek/9789044631999/
de-populistische-revolutie-hans-wansink?affiliate=1910
Hans Wansink is redacteur en commentator van de Volkskrant. Hij promoveerde in 2004 op De erfenis van Fortuyn. In 2014 verscheen zijn geschiedenis van hedendaags Nederland: Het land van Beatrix.
Hij omschrijft het populisme als een beweging die vindt dat het volk recht heeft op directe zeggenschap over het beleid. Het volk wordt echter uitgesloten van de macht door corrupte politici en een niet-representatieve elite die de belangen van het volk verraadt. Er is daarmee altijd een vijand die bestreden moet worden: de kliek die aan de touwtjes trekt!
Populisme brengt veel in beweging. De traditionele partijen krijgen het steeds moelijker met de versterking op de flanken. Als gevolg daarvan trekken ambtenaren in Brussel en Den Haag het initiatief naar zich toe. Hans Wansink gaat op zoek naar de langere historische beweging die eronder ligt en maakt duidelijk dat populisme een verschijnsel is in de hele westerse wereld en zowel op links als op rechts te zien is. We zien bijvoorbeeld populisme aan de rechterkant met Donald Trump in Amerika en bij Syriza van Alexis Tsipras in Griekenland aan de linkerkant van het politieke spectrum.
Volgens Wansink is het populisme van nu het resultaat van een langdurig proces van ontvoogding en onthechting van de kiezers, en parallel daaraan een gestaag opgebouwd wantrouwen tegen de instituties van de parlementaire democratie. Dit geldt voor partijen, parlement, regering en de media. De aantrekkingskracht van het populisme bestaat voor een groot deel uit zijn antipolitieke uitstraling. Het sluiten van compromissen met de elite is dan ook uit den boze. Als populisten aan de macht komen gaat het dan ook vaak mis. De wilde ideeën blijken onuitvoerbaar.
De voedingsbodem voor populisme is met de hardnekkige crises die niet opgelost worden uitstekend. De vluchtelingenproblematiek, de economische crisis, de machteloosheid van de Europese Unie en de opkomst van de radicale islam maken het populisme sterker. Populisme heeft ook een culturele dimensie in de zin dat het heeft te maken met het gevoel van verlies van nationale identiteit. Ook de groeiende sociale ongelijkheid is een factor. Er ontstaat een nieuwe klassentegenstelling tussen de kosmopolitische bovenlaag en de rest van de bevolking. Het krimpen van de middenklasse betekent voor steeds meer mensen dat zij dalen op de maatschappelijke ladder.
Wansink beschrijft de opkomst van Leefbaar Utrecht onder leiding van muzikant Henk Westbroek als protest tegen de plannen voor renovatie van het Utrechtse stadscentrum. Leefbaar Utrecht werd in 2000 in één klap de grootste partij in de Utrechtse gemeenteraad. Daarna volgde de opkomst van Pim Fortuyn die met 34,7 procent van de stemmen in 2002 de grootste partij werd in de Rotterdamse gemeenteraad. Na de moord op Fortuyn op 6 mei 2002 werd de LPF bij de verkiezingen van 15 mei met 26 zetels de tweede politieke partij in Nederland. In 2009 volgde de grote doorbraak van de PVV van Geert Wilders. Met 17 zetels werd de PVV de tweede partij van het land. Opvallend was dat toen voor het eerst in de geschiedenis de drie grote stromingen – christendemocraten, socialisten en liberalen – gezamenlijk geen meerderheid haalden.
De complexiteit van het democratisch bedrijf is zodanig dat het ideaal van de mondige, participerende burger voor de meesten onhaalbaar is. De meeste mensen beleven de politiek voornamelijk passief door te kijken naar het optreden van politici in de media. De Franse politieke filosoof Manin introduceerde hiervoor het begrip ‘toeschouwersdemocratie’. De toeschouwersdemocratie schept een persoonlijke relatie tussen kiezer en gekozene. Vaak hebben de toeschouwers geen duidelijk beeld van wat de standpunten van de kandidaten zijn. Nadat de kandidaat gekozen is volgt hij zijn eigen standpunten. Nogal eens tot teleurstelling van de kiezer.
Wansink maakt interessante analyses van de opmars van Trump die heel handig gebruik wist te maken van de onlustgevoelens in de Amerikaanse samenleving en werd geholpen door een tegenstander die een losgezongen politieke elite vertegenwoordigde. Ook de Brexit wordt uitgebreid behandeld. Hier werden de weerstand tegen het Britse politieke bedrijf en de opvattingen van ‘left behind’ drastisch onderschat. In Duitsland onderschatte Merkel de weerstand die was opgebouwd tegen immigranten die er geen liberale denkbeelden op na hielden. In het Oosten was het populisme voor de economische crisis sterk ontwikkeld. In Polen, Slowakije en Hongarije was het verzet tegen immigratie en een EU-quotum groot. Door de diepe recessie in Zuid-Europa groeide de weerstand tegen de EU omdat hun problemen mede door de euro waren veroorzaakt en zij weinig solidariteit vonden bij de EU.
Hans Wansink heeft een helder boek geschreven over het populisme in onze tijd. Duidelijk is dat populisme niet van tijdelijke aard is en dat het binnen de westerse wereld breed verbreid is. De voedingsbodem van machteloze politici om de grote problemen van deze tijd op te lossen maakt dit ook begrijpelijk.
Bert van Ravenhorst
Oktober 2017
