๐——๐—ผ๐—ผ๐—ฟ๐—ด๐—ฒ๐˜€๐—น๐—ฎ๐—ด๐—ฒ๐—ป

De politiek verstaat de kunst van het doorslaan als geen ander. Ideologisch denken gecombineerd met imago, willen scoren als Kamerlid en druk op een ministerie (โ€˜Minister wat gaat U doen aanโ€ฆ..?โ€™), gestimuleerd door media die meer scoren met extreme koppen dan met nuance, maakt dat het ongeschreven mechanisme van โ€˜Todays problems are yesterday solutionsโ€™ in vol ornaat de toekomst van o.a. Nederland heeft bepaald en gaat bepalen. Op de langere termijn anticiperen is er dan niet echt bij.

Jan Maarten van Sonsbeek schreef een prachtige column over de kunst van dat politiek (media-achtige) doorslaan. Het doet me ook onwillekeurig denken aan de uitspraak โ€˜The medium is the messageโ€™, een uitspraak van de Canadese communicatietheoreticus Marshall McLuhan uit 1964. De content wordt geframed’ door het type medium, met alle consequenties van dien.
—————————————————————————

Doorgeslagen

Het is nog maar 10 jaar geleden. De financiรซle crisis was net achter de rug en Nederland herstelde met een streng bezuinigingsbeleid. Economisch denken vierde hoogtij. De burger was een homo-economicus, een zelfredzame, rationele, calculerende burger die met prikkels gestuurd kon worden. Er werd dan ook veel eigen verantwoordelijkheid verondersteld. Geef de burger geld en laat hem zelf zijn diensten inkopen, dat is efficiรซnter en het komt vanzelf goed. Als je alles goed overziet en rationeel handelt, is het je eigen verantwoordelijkheid als je je leven niet op de rails hebt en je eigen verantwoordelijkheid als je jezelf tekort doet.

Het is ook je eigen verantwoordelijkheid als je de regels aan je laars lapt en daarvoor gestraft wordt. Een fraudeaffaire van Bulgaren met toeslagen leidde tot zoโ€™n grote ophef en verontwaardiging dat fraudebestrijding topprioriteit kreeg. Afschrikking werd belangrijker dan proportionaliteit met tragische gevolgen voor onschuldige burgers: de toeslagenaffaire. Die liet zien hoe het beleid was doorgeslagen en hoe ongelijk de effecten van dat beleid verdeeld waren: de slachtoffers waren geen dwarsdoorsnede van de bevolking, maar kwetsbare mensen die nauwelijks de mogelijkheid hadden zich te verdedigen. De kloof tussen degenen die het beleid maken en degenen voor wie het beleid gemaakt wordt, bleek heel groot. Twee verschillende werelden met weinig onderling contact en begrip.
Er is veel veranderd sindsdien. En verbeterd. Inmiddels is wel duidelijk geworden dat lang niet iedereen zelfredzaam is, rationeel handelt en, zoals de WRR dat noemde, het doenvermogen heeft om zich te redden in onze complexe maatschappij. De omstandigheden waar mensen in zitten, zoals schulden en armoede, hebben invloed op zelfredzaamheid en rationaliteit. Werken, je weg vinden in de bureaucratie van de overheid, meedoen in de samenleving, gezond leven, het zijn allemaal mooie doelen die in de praktijk heel moeilijk kunnen zijn en veel minder een eigen keuze en verantwoordelijkheid zijn dan verondersteld werd.

Maar steeds vaker bekruipt mij het gevoel dat we wat te ver doorschieten in dat nieuwe denken. Het toeslagenschandaal had dramatische en soms onomkeerbare gevolgen voor mensen, maar in de compensatie lijken nu alle remmen los. We lijken in een vicieuze cirkel beland: steeds meer compenseren, waardoor steeds meer mensen zich als slachtoffer melden, toch naar maatwerk blijven streven, daardoor in de vertraging komen, waarna de roep komt om nog meer te compenseren enzovoorts. Dat mechanisme zien we ook bij andere affaires: eerst afhouden en ontkennen en dan steeds harder moeten werken om alles goed te maken.

Fraudebestrijding mag niet tot een heksenjacht leiden, maar blijft wel belangrijk. Niet alle fraudesignalen zijn echte fraudegevallen, maar aan de andere kant is ook niet elk fraudesignaal een ongelukje. Als we te bang worden om te onderkennen dat er echt wel gefraudeerd wordt in sociale regelingen, als we te bang worden om fraudesignalen te onderzoeken uit angst om teruggefloten of beschuldigd te worden, als in een maatschappij het bestrijden van fraude taboe wordt, dan gaat het draagvlak onder ons sociale stelsel wegvallen. Dan creรซren we een nieuwe ongelijkheid, namelijk tussen de mensen die het systeem naar hun hand zetten en de mensen die volgens de regels spelen. Zo ook met schulden. Wie problematische schulden heeft, moet geholpen worden, liefst zo vroeg mogelijk. Maar als we mensen niet meer durven aanspreken op eigen verantwoordelijkheid, dan creรซren we ook een nieuwe ongelijkheid, namelijk tussen mensen die met veel moeite erin slagen uit de schulden te blijven en mensen die dat in vergelijkbare omstandigheden niet doen. Het doorgeslagen zelfredzaamheidsdenken lijkt soms wel overgegaan in doorgeslagen slachtofferdenken, waarin iedereen slachtoffer is en gecompenseerd moet worden.

Wat er dan gebeurt, is precies het omgekeerde van waar iedereen nu naar lijkt te streven. Dan komt er binnenkort weer een groot schandaal over uitkeringsfraude, of over misbruik van schuldsanering, of over misbruik van compensatieregelingen en dan staat iedereen weer op zijn achterste benen: hoe heeft dit kunnen gebeuren? Dan wordt er hard op de rem getrapt, verandert het beleid weer 180 graden van koers en lopen we allemaal weer achter de nieuwe strengheid aan. Het is fascinerend hoe zeer het sociale beleid van koers veranderd is de afgelopen 10 jaar. Wat mij betreft vooral ten goede, maar laten we niet doorslaan, want dat gaat als een boemerang terugkomen.

Jan-Maarten van Sonsbeek
Programmaleider langetermijnverkenning Centraal Planbureau.
Juli, 2024