Elke ideologie heeft de neiging om de realiteit uit het oog te verliezen. Daarbij loop je een groot risico dat het gewone dagelijkse leven eronder lijdt in plaats van dat het er beter van wordt. Alle ideologieën willen ons juist het laatste doen geloven, maar het tegendeel is waar.
Dat geldt helaas niet alleen voor extreme opvattingen zoals bijvoorbeeld van jihadisten, al is dit een van de sterkste voorbeelden van hoe een ideologie uit de hand kan lopen, maar ook voor nauwelijks extreem te noemen ideologieën zoals die van onze eigen politieke partijen.
Het probleem van een ideologie is dat redelijk denken ondergeschikt wordt gemaakt aan de principes die de basis vormen van de ideologie. Misschien zijn zulke principes ooit uit goede bedoelingen ontstaan, maar dat wil nog niet zeggen dat ze onbeperkt houdbaar of toepasbaar zijn. Mensen die een ideologie aanhangen zijn bang om hun principes af te vallen omdat ze zich ermee hebben vereenzelvigd met en daarom houden ze er angstvallig aan vast, zelfs als ze in flagrante tegenspraak zijn met de realiteit.
Ideologie functioneert als een soort schild tegen andere opvattingen, je kunt je er achter verschuilen en het ontslaat je van de last om na te denken over de complexe realiteit. Elke ideologie, zeker een extreme, wordt in stand worden gehouden door zoveel mogelijk mensen stelselmatig zodanig te overtuigen/indoctrineren dat ze niet langer in staat zijn tot relativering van hun ideologie. Niet voor niets wordt steevast negatief gereageerd op afvalligen, want dat is nogal bedreigend voor degenen die eraan willen vasthouden.
Ideologieën waarvan voor de meeste mensen duidelijk is bewezen dat ze desastreus uitpakken, zoals het fascisme en het communisme, zijn bij een (beperkt) aantal mensen nog steeds niet helemaal uitgeroeid. Dat lijkt me een bewijs voor het hardnekkige karakter van een ideologie. Een ideologie zoals het jihadisme moet het zelfs hebben van een desastreuze impact, want het blijkt daarmee juist rekruten aan te trekken die zich hierdoor voelen aangesproken, waardoor deze stroming zeer lastig te bestrijden is. Maar ik wil eigenlijk niet ingaan op extreme ideologieën, want in onze moderne westerse samenleving is het wel duidelijk dat we daar niets van moeten hebben en ook niets aan zullen hebben.
Ik wil wijzen op de gevaren van niet-extreme ideologieën zoals het neoliberalisme of de sociaaldemocratie, die weliswaar tamelijk ongevaarlijk ogen maar die behoorlijk hardnekkig worden aangehangen en daarmee een forse belemmering vormen om tot evenwichtige maatschappelijke oplossingen te komen.
Onderhandelingen tussen sociaaleconomisch gezien linkse en rechtse partijen leiden bijna altijd tot slechte compromissen dan wel tot onsamenhangend beleid wegens het uitruilen van programmapunten. Linkse zowel als rechtse opvattingen snijden in meerdere opzichten hout in die zin dat ze aandacht vragen voor ogenschijnlijk tegengestelde maar stuk voor stuk relevante aspecten van maatschappelijke problemen.
Het is dan ook zaak om oplossingen te bedenken die deze opvattingen zodanig met elkaar in overeenstemming brengen dat er van een win-win situatie kan worden gesproken. Een grijs compromis leidt veeleer tot wederzijds verlies. Bij een uitruil lijkt dit minder het geval, maar het leidt over de hele linie wel tot minder consistente politiek waardoor het eindresultaat toch kan tegenvallen. Zoiets geldt ook voor de tegenstelling tussen nationalisme en kosmopolitisme.
Noch het dichtgooien noch het opengooien van alle grenzen is een goede oplossing. Je zult iets moeten bedenken dat aan beide opvattingen zodanig recht doet, dat er een evenwicht op hoger niveau kan worden gerealiseerd. De EU probeert zo’n evenwicht te vinden, waarbij moet worden vastgesteld dat dit bepaald geen sinecure is. Voor de tegengestelde opvattingen van milieuactivisten en milieusceptici geldt hetzelfde.
Overigens kom je op dit gebied diverse voorstellen tegen die wel degelijk zoeken naar een evenwicht op hoger niveau, waarbij zowel de economie als het milieu er beter van worden. De uitkomsten van de milieuconferentie in Parijs zijn wat dat betreft positief te waarderen. Hopelijk worden de gedane beloften ook realiteit.
Je zou misschien kunnen proberen een ‘ideologie van de gulden middenweg’ te ontwikkelen. Hoewel ‘pragmatisme’ daar op het eerste gezicht een beetje op lijkt moet volgens mij worden geconstateerd dat een pragmatische aanpak juist leidt tot slechte compromissen en uitruilen. Het begrip ideologie past eigenlijk niet goed bij een gulden middenweg omdat een ideologie eenzijdigheid impliceert, terwijl je juist wilt streven naar veelzijdigheid. Het zou moeten gaan over gouden regels voor het ontwikkelen van veelzijdige maatschappelijke oplossingen.
Het is niet helemaal duidelijk waarom zulke gouden regels in de huidige politieke praktijk nauwelijks worden toegepast, want de maatschappelijke voordelen lijken evident. Wellicht spreekt een dergelijke aanpak minder aan wegens het genuanceerde karakter ervan. Immers, een duidelijk standpunt is bijna altijd eenzijdig, maar wel makkelijk herkenbaar en je hoeft er niet lang over na te denken, terwijl dat bij een veelzijdig standpunt moeilijker ligt. Een belangrijkere verklaring kan zijn dat het bepaald niet makkelijk is om goede voorstellen voor een middenweg te bedenken, omdat heel wat denkwerk moet worden verricht om boven het niveau van een grijs compromis uit te kunnen komen.
Bovendien zijn dergelijke goede voorstellen nogal eens ingrijpend van karakter, waardoor het de meeste mensen afschrikt. Mensen hebben nu eenmaal een natuurlijke afkeer van grote maatschappelijke veranderingen. Ze zijn vooral gericht op het heden (c.q. de nabije toekomst) die al problemen genoeg met zich meebrengt, waardoor ze zich minder druk kunnen maken over de verdere toekomst.
Daarbij komt dat degenen die belang hebben bij het behouden van de bestaande situatie de afkeer tegen grote veranderingen zoveel mogelijk aanwakkeren. Dus, als je bijvoorbeeld met een voorstel komt voor het invoeren van een basisinkomen is de maatschappelijke weerstand groot en bijna niet te overwinnen, terwijl dit eigenlijk een mooie overbrugging zou zijn voor de tegenstelling tussen sociaaleconomisch links en rechts.
Degenen die met dergelijke ingrijpende voorstellen komen worden dan ook snel weggezet als luchtfietsers, een beeld dat gegeven die grote weerstand ook moeilijk ontkend kan worden. Aangezien veranderingsgezinde politici dit ook wel weten zijn ze terughoudend met ingrijpende voorstellen en proberen ze hoogstens met kleine stapjes verder te komen.
Helaas leiden die kleine stapjes, als ze al worden genomen, juist niet tot een betere situatie, integendeel zelfs. Een paar voorbeelden van kleine stapjes die tot verslechtering leiden kunnen dit illustreren. De recent voorgestelde wijzigingen van de belastingen leiden tot minder werkgelegenheid dan had gekund bij een ingrijpende wijziging. De regels voor nieuwe hypotheken leveren starters op de woningmarkt een langdurige achterstand op ten opzichte van oudere woningbezitters. Alternatieve energie krijgt geleidelijk wel enige armslag, maar aan moderne kolencentrales wordt tegelijkertijd veel ruimte geboden.
Misschien zou het helpen om genoemde gouden regels expliciet te maken. Ik doe een voorzet.
- Houd bij elk beleidsvoorstel rekening met alle standpunten, ook die van partijen die niet nodig zijn voor een meerderheid en zelfs met die van extreme partijen.
- Zoek naar een overstijgende oplossing die zoveel mogelijk recht doet aan alle standpunten. Op het eerste gezicht lijkt dat onbegonnen werk, maar het kan toch lukken als je de volgende regels 3 t/m 6 in voldoende mate toepast.
- Maak gebruik van de opvattingen van burgers, daarmee krijg je sneller zicht op veelzijdige maatschappelijke oplossingen.
- Maak gebruik van de ervaringsdeskundigheid van uitvoerders en handhavers.
- Maak gebruik van de kennis en argumenten van lobbyisten, maar laat hen het beleidsproces niet domineren.
- Maak gebruik van kennis waarover wetenschappers nauwelijks verschil van inzicht hebben. Het beeld dat wetenschappers meestal van inzicht verschillen heeft niet betrekking op de zg. hard core van de kennishuishouding. In de meeste gevallen is die hard core veel omvangrijker dan je zou denken.
- Wees niet bang voor ingrijpende veranderingen, want na betrekkelijk korte tijd zijn de voordelen merkbaar groter dan de nadelen.
- Zorg voor flankerend beleid in de vorm van een brede hardheidsclausule, om mensen op te vangen die onbedoeld zwaar zouden worden getroffen.
Ik houd mij aanbevolen voor aanvullingen en verbeteringen.
Sommigen zullen zeggen dat deze gouden regels ook een soort ideologie inhouden, namelijk de overtuiging dat er altijd naar overstijgende oplossingen moet worden gezocht. Daar hebben zij waarschijnlijk wel gelijk in, maar aangezien ik alleen maar voordelen zie van de gouden regels laat ik het aan anderen over om mogelijke nadelen ervan naar voren te brengen.
Peter van Hoesel
December 2015
