𝗞𝗮𝗽𝗼𝘁 𝗱𝗼𝗼𝗿 𝗱𝗲 ‘𝗶𝗻𝘁𝗲𝗴𝗿𝗶𝘁𝗲𝗶𝘁𝘀𝗶𝗻𝗱𝘂𝘀𝘁𝗿𝗶𝗲’

Het overkomt steeds meer bekende en onbekende Nederlanders: opeens word je beschuldigd van grensoverschrijdend of niet-integer gedrag. Vaak heb je in eerste instantie geen idee wat je hebt misdaan. Khadija Arib en Dennis Wiersma zullen niet de laatsten zijn.
Pas na een gerechtelijke procedure mag je een (vaak) rafelig onderzoeksrapport inzien op basis waarvan je bent weggewerkt. Meer dan eens blijkt dat je bazen ‘integriteitsonderzoek’ hebben ingeroepen om je eruit te werken.

Michiel de Vries, hoogleraar Bestuurskunde aan de Radboud Universiteit, schreef er een uitstekend en inhoudelijk sterk boek over dat de moeite van het samenvatten meer dan waard is. Bijgaand die uitgebreide samenvatting waarbij tegelijk dient te worden vermeld dat het boek veel meer aan gedegen wetenswaardigheden bevat om zorgvuldig te bestuderen.

Meer weten?
Kapot: hoe vilein is de deugdindustrie
Auteur: Michel de Vries
Uitgeverij: Blauwburgwal, 2023
Klik op:
https://www.managementboek.nl/boek/9789493340022/kapot-michiel-de-vries?affiliate=1910

Integriteit en context
Een basis voor wat de term ‘integer’ inhoudt, is terug te vinden in geldende algemene morele beginselen en waarden. Waarden betreffen dan standaarden die bij het maken van keuzes een rol moeten spelen.
Voorbeelden van deze waarden zijn rechtmatigheid, onkreukbaarheid en collegialiteit. Of denk aan meer religieuze waarden als afzien van geweld en zelfdiscipline.
Daar zit een ontwikkeling in. Schuine moppen en flirten wordt tegenwoordig in veel contexten als ongepast gezien. Daarentegen waren huwelijken van personen met een verschillende religieuze achtergrond vele jaren terug uit den boze en kraait daar nu geen haan meer naar. Integriteitsoverschrijdingen zijn contextueel bepaald al naar gelang tijd en plaats. Je mag bijvoorbeeld geen schuine moppen vertellen in een formele setting maar zijn weer wel toegestaan in de kroeg of tijdens een heisessie.

Wie bepaalt welk gedrag overschrijdend is?
De ultieme vraag is wie bepaalt welk gedrag een integriteitsoverschrijding of grensoverschrijdend is. Moeten dat onderzoeksbureaus in de integriteitsindustrie zijn? Er worden tegenwoordig nogal wat integriteitsonderzoekers teruggefloten door de rechter omdat bijvoorbeeld hun conclusies een te wankele basis hebben.
Ook problematisch is het als onderzoekers gedrag beoordelen zonder rekening te houden met de context van dat gedrag.
Daarnaast worden pietluttigheden en ernstig problematisch gedrag onder eenzelfde noemer geplaatst. Negatieve opinies worden niet geverifieerd en zogenaamde rivaliseerde verklaringen, bijvoorbeeld een komende reorganisatie die de context bepaalt, of een andere verandering, worden niet meegenomen in het integriteitsonderzoek.

Verder komen moraalpolitie-onderzoekers steeds vaker voor, die bepalen, wat deugdelijk of niet deugdelijk is en zijn gebalanceerde redeneringen en beoordelingen nauwelijks te vinden in de rapporten.
Onderzoeksbureaus die onderzoek doen naar vermeende gedrags- of integriteitsoverschrijdingen zien hun onderzoek niet als een juridische procedure. Desondanks gedragen ze zich als onderzoeker, aanklager en rechter tegelijk. Vaak is er daarbij een gebrek aan transparantie en is het fundamentele rechtsbeginsel van hoor en wederhoor niet toegepast.
Beschuldigden hebben tevens het recht om het hele rapport in te zien en wel voordat de onderzoeker naar de opdrachtgever stuurt.

Enkele voorbeelden

Michiel de Vries geeft talloze voorbeelden in zijn boek van bizar integriteitsonderzoek. Om er enkele te noemen:

• Een bondcoach die werd ontslagen omdat hij volgend de integriteitsonderzoekers té prestatiegericht zou zijn geweest. Hij had tegen een sporter in zijn selectie gezegd: ‘Je moet nu toch gaan trainen want anders kan je niet in de selectie blijven.’ Alsof je van een coach iets anders zou moeten verwachten.
  
• Een leidinggevende had tegen zijn medewerker gezegd: ‘Het is niet de bedoeling dat je onder werktijd patience speelt.’ Enkele jaren later werd dat voorval door de integriteitsonderzoekers ingebracht als een voorbeeld van intimidatie en daarmee grensoverschrijdend gedrag door diezelfde leidinggevende.
  
• Een leidinggevende die korte mails schreef als ‘Ja, dat is goed,’ of ‘Daar moeten we eerst even over praten.’ Een integriteitonderzoeker kwalificeerde dat als ‘afgebeten mails die bijdragen aan een angstcultuur’.
  
• Een vrouwelijke directeur kleedde zich een keer om op kantoor. Een medewerker had dat stiekem gefilmd. Dat omkleden werd haar een jaar later nagedragen door de integriteitsonderzoekers, omdat het intimiderend zou zijn geweest voor de medewerker die haar een moment in haar string had gezien. De integriteitonderzoekers benoemde niet het stiekem filmen, maar het omkleden als verregaand seksueel grensoverschrijdend gedrag.
  
• Bij een beoordelingsgesprek hadden managers gelachen, dat was door het ondervraagde personeelslid als irritant ervaren.
  
• Een directrice had met stemverheffing gesproken tijdens een verhitte discussie. Dat leidde tot de beschuldiging van intimidatie en daarmee van grensoverschrijdend gedrag
  

De afgelopen jaren heeft Michel de Vries veel contra contraexpertises uitgevoerd bij dergelijke zaken. Slechts in twee gevallen bleek het onderzoek en de rapportage in orde. Eigenlijk ongehoord omdat zowel fysiek als mentaal veel onterecht beschuldigden eraan kapot gaan.

De integriteitsindustrie
De integriteitsindustrie, want dat is het inmiddels geworden, laat een grote wildgroei zien van bureaus die goed betaald krijgen voor het aanleveren van dubieuze rapporten. Die industrie heeft een nieuwe markt ontdekt naast onderzoek naar corruptie en fraude. Het gaat om bedragen van 20.000 tot 60.000 euro per onderzoek met uitschieters naar boven.
Elke melding over elk gedrag dat niet zou deugen, kan leiden tot duurbetaald onderzoek in opdracht, betoogt Michiel de Vries op de eerste pagina’s van zijn uitstekende boek ‘Kapot: hoe vilein is de deugdindustrie.

In januari 2023 bleek dat er in 2022 sprake is geweest van een sterke stijging. In sommige gevallen betrof het zelfs een verdubbeling. De meeste klachten (69 %) kwamen van medewerkers en gingen vooral over leidinggevenden. In iets meer dan de helft van de gemelde incidenten ging het over intimidatie. In 11 % van de gevallen betrof het seksuele intimidatie. Daarbij is de afgelopen decennia de omschrijving van niet-integer gedrag steeds breder geworden.

Dat heeft geleid tot de term ‘integrit-isme’. Als ‘elkaar moeten aanvoelen wat prettig is’ dé norm wordt in de huidige tijd, verwatert grensoverschrijdend gedrag van ernstige overtredingen tot élk gedrag waarbij de ander zich niet prettig voelt. Daardoor wordt grensoverschrijdend gedrag tot álle relaties doorgetrokken die door één van de betrokkenen als ongewenst wordt gezien, zelfs als het professionele verhoudingen betreft.
Ook wordt regelmatig geprobeerd integriteit als chantagemiddel te gebruiken. Je kunt elkaar verwijten maken en er zo iemand uitwerken.

Het aantal onderzoeksbureaus en advocatenkantoren dat zich met dergelijk onderzoek bezighoudt, is sterk toegenomen. Het is een lucratieve deugdindustrie. De naam die aan zo’n onderzoek wordt gegeven varieert van integriteitsonderzoek, compliance-onderzoek of integriteit 2.0.

Belangrijk is dat regelmatig blijkt dat de voorkeuren van opdrachtgevers de formulering van de onderzoeksopdracht, de vraag naar verantwoordelijkheden en de strekking van de conclusies beïnvloeden. Dubieuze opdrachten leiden tot dubieuze conclusies. Michel de Vries laat talrijke voorbeelden zien van kromme redenaties en interpretaties ‘in het voordeel van de opdrachtgever’.
Het  formuleren van conclusies op een dusdanige wijze dat de opdrachtgever wordt behaagd, is niet alleen een zaak van jaren geleden. Dit zijn geen incidenten en komt zelfs steeds vaker voor.
Contra-expertises worden of een ‘second opinion’ worden niet op prijs gesteld.

Integriteitonderzoek zélf deugt niet
De boodschap van zijn boek is dat zulk onderzoek zélf niet deugt omdat het of niet voldoet aan inhoudelijke criteria óf aan procedurele zorgvuldigheid. De rapporten die uit dat soort onderzoek voorkomen, kenmerken zich door geknoei waarbij de geproduceerde rapporten wel altijd voldoen aan de wensen van de opdrachtgevers maar er grote twijfels zijn in welke mate ze recht doen aan de beschuldigde.
Daaronder leiden vooraanstaande politici, lokale bestuurders, BN-ers maar ook normale ambtenaren en andere werknemers Die zien hun reputatie vervliegen omdat de media ze makkelijk op één lijn plaatsen met personen die zich daadwerkelijk aan corruptie of ernstig grensoverschrijdend gedrag schuldig hebben gemaakt.

Dergelijke onderzoeken, opgepakt door de media, verklaren in wezen iedereen vogelvrij. Op elke beschuldiging kan immers een onderzoek volgen. Als je je collega hebt geërgerd, een negatief beoordelingsgesprek, of omdat je op je werk als lastig wordt gezien. Regelmatig wordt de beschuldigde niet eens geïnformeerd dat zo’n onderzoek loopt en niet van het wie, wat en waarom.

De conclusie die Michel de Vries trekt is glashard: in veel gevallen is het niet de beschuldigde die niet deugt, maar het onderzoek naar de beschuldigingen.

Kenmerken deugdelijk integriteitsonderzoek
Integriteitonderzoek dient, net als alle andere onderzoeken, valide en betrouwbaar te zijn. Validiteit gaat over de vraag of je meet wat je moet meten, of in dit geval je vaststelt (norm/afwijking van norm) wat vastgesteld moet worden. Betrouwbaarheid gaan over de vraag of de onderzoekers het onderzoek onafhankelijk hebben uitgevoerd en of het onderzoek zodanig is uitgevoerd dat een tweede onderzoeker die op dezelfde wijze tewerk gaat, ook tot dezelfde uitkomsten komt.

De standaardstructuur van een dergelijk integriteitsonderzoek bevat normaliter vijf onderdelen:
1. Inleiding die de onderzoeksopdracht en werkwijze uiteenzet.
2. Het normenkader en welke wet- en regelgeving van belang is.
3. Feitenrelaas van bevindingen.
4. Analyse van bevindingen waarin bevindingen tegen het normenkader worden afgezet.
5. Conclusies: aangetoond, onzekerheid, niet aangetoond.

Bij de conclusies zijn er maar drie mogelijke uitkomsten:
1. Grensoverschrijdend of niet integer gedrag is feitelijk aantoonbaar.
2. Er bestaat onzekerheid over de beschuldigingen.
3. De beschuldigingen kunnen niet worden aangetoond

Veel gemaakte fouten 
In menig rapport ontbreekt echter een normenkader, feitenrelaas of een gegronde (en geverifieerde) conclusie.

Meer algemeen geeft De vries de volgende tien relevante fouten aan die hij aantreft bij dergelijk onderzoek:

1. Een opdrachtgever die al op voorhand
aangeeft welke conclusie wenselijk is.
2. Een opdracht die de onderzoeker
verregaand in zijn onderzoek beperkt.
3. Het ontbreken van een normenkader.
4. Het ontbreken van een feitenrelaas.
5. Het ontbreken van een analyse.
6. Het zichtbaar zijn van
drogredeneringen.
7. Het opstellen van eigen definities om gedrag
en normen op elkaar af te stemmen.
8. Het oprekken of minimaliseren van de ernst
van onderzocht gedrag.
9. Het misbruik maken van statistiek.
10. Het niet of beperkt toepassen van wederhoor.

Bij 87 rapporten die De Vries heeft onderzocht bleken slechts 5 rapporten prima en slechts 15% had 9 van de 10 genoemde fouten vermeden terwijl dit tien basiselementen zijn voor deugdelijk onderzoek, die dienen te worden voorkomen.

Oplossingen richting de deugdindustrie
De oplossingen die de vries aangeeft zijn onder andere de onderzoeksvoorstellen van een juridisch kader te voorzien en dat deze alleen maar mogen worden uitgevoerd door iemand met een vergunning binnen bepaalde protocollen. Kortom een keurmerk.
Verder dient er aandacht te worden besteed aan duidelijkere definities voor integriteit, grensoverschrijdend gedrag en seksueel grensoverschrijdend gedrag.

Daarnaast vinden er veel fouten plaats bij de uitvoering van het onderzoek, variërend van de selectie van te interviewen personen, de wijze van interviewen, validatie, het benutten van meerdere type bronnen (triangulatie). Onderzoek dat ze doen blijkt bovendien niet natrekbaar/verifieerbaar. Dat vraagt om meer onderzoekkennis bij de onderzoekers zelf.

Als gebrek aan onderzoekkennis en vaardigheden een wezenlijke kernoorzaak is, dan lijkt een goede en gedegen opleiding op zijn plaats.

Tot slot
Het boek van Michel de Vries verdient alle lof. Het geeft concete tools om de schaduwzijde van een diversiteitstrend te neutraliseren. Je zou van de ene kant wensen dat het eerder was geschreven. Van de andere kant had het boek dan waarschijnlijk minder aandacht gekregen dan dat het verdient, juist in het huidige tijdgewricht.

Max Herold
Augustus, 2023