Karl Popper staat om twee zaken bekend. Zijn wetenschapsfilosofie en zijn gedachten over de open samenleving. In zijn boek ‘Succes in tijden van crisis’ laat de bekende miljardair George Soros zien hoe hij de gedachten van Popper in zijn denken en handelen een plaats heeft gegeven. Een samenvatting van drie van de vier lezingen uit het benoemde boek.
– Het principe van de menselijke onzekerheid.
– De financiële markten.
– Kapitalisme contra de open samenleving.
Soros stelt dat hij in zijn leven sterk beïnvloed is door twee dingen:
- Enerzijds in zijn persoonlijk leven door de Duitse bezetting van Hongarije in 1944 op 14 jarige leeftijd. Hij kwam uit een tamelijk bemiddelde familie uit de middenklasse en werd plotseling geconfronteerd met het risico van deportatie en vermoord te worden.
Zijn vader, die vergelijkbare ervaringen had gehad in Rusland, besefte onmiddellijk dat dit geen normale tijden meer waren en organiseerde voor zijn familie en anderen een valse identiteit. Ze wisten daardoor te overleven. - Mede ook door zijn vader vond hij een manier om als 17-jarige uit Hongarije weg te komen tijdens de Sovjetbezetting en kwam daardoor in London terecht. Platzak, bijverdienend en student aan de London School of Economics. Hij raakte daar geïnteresseerd in de wetenschapsfilosoof Karl Popper. En dat was een twee grote invloed. Diens werk ‘De open samenleving en haar vijanden’ maakte een diepe indruk op hem. Soros ging bij Popper studeren.
Poppers wetenschapsfilosofie
In zijn wetenschapsfilosofie betoogde Popper dat empirische waarheden niet met zekerheid kunnen worden gekend. Zelfs voor de wetenschap geldt dat geen enkele verificatie sterk genoeg is om alle twijfel weg te nemen. Ze kunnen hoogstens aan de hand van testen worden gefalsificeerd. Één enkele mislukte test is genoeg om een wet te falsifiëren, maar geen enkele hoeveelheid bevestigingen van een bepaalde theorie is voldoende om deze theorie te verifiëren en voor 100 procent 'waar' te verklaren. Wetenschappelijke wetten zijn naar hun aard hypothetisch en hun waarheid staat steeds open voor falsificatie. Ideologieën die beweren dat ze de ultieme waarheid uitdragen doen dat, vanuit de wetenschapsfilosofie van Popper, steeds ten onrechte.
Soros, Popper en economische wetenschap
Vanuit Poppers gedachtegoed begon Soros ook de aannames van de economische wetenschap ter discussie te stellen.
Mede op basis van bovenstaande inzichten legde Soros in zijn eerste boek ‘De last van het bewustzijn’ een verband tussen een organische samenleving en een traditionele manier van denken, een gesloten samenleving en een dogmatische manier van denken en tussen een open samenleving en een kritische manier van denken. In verdere jaren verkende hij de begrippen feilbaarheid en reflexiteit.
-
Het principe van de feilbaarheid betekent dat in situaties waarin denkende mensen voorkomen, het wereldbeeld van elk van hen altijd fragmentarisch, onvolledig en vervormd is.
Box: feilbaarheid en de open samenleving
Feilbaarheid in relatie tot het concept van de open samenleving betekent volgens Popper het volgende. omdat volledige kennis buiten het bereik van het menselijke intellect ligt, geniet een samenleving met een vrijheid van meningsuiting, vrijheid van denken en vrije verkiezingen de voorkeur boven een samenleving die haar ideologie met dwang oplegt. Dit betekent echter niet dat de desintegratie van gesloten samenlevingen per definitie leidt tot het ontstaan van een open samenleving maar kan ze eindigen in verdere desintegratie, totdat een regime opstaat dat meer gelijkenis vertoont met het gevallen regime dan met een open samenleving.
-
Het principe van de reflexiteit betekent dat deze vervormde beelden de situatie waarop ze betrekking hebben kunnen beïnvloeden. Bijv. als drugsverslaafden als crimineel worden behandeld, veroorzaakt dit juist criminele gedrag. Soros geeft aan dat velen dit we weten, maar dat niet iedereen het belang er van inziet.
Bij reflexiteit spelen aanvullend twee functies van het denken een rol. Enerzijds is dat het (willen) begrijpen van de wereld. Anderzijds is er de participerende of manipulerende functie om die wereld invloed uit te oefenen. Daarbij is tegelijk sprake van een beweging in twee tegengestelde richtingen. Bij het willen begrijpen gaat de informatie van de wereld naar de geest/hersenen en in de manipulerende functie vanuit de geest/hersenen naar de wereld met het doel een effect te hebben op die wereld.
Als beide functies op hetzelfde moment actief zijn kunnen ze elkaar in de weg zitten. Bijv. bij reflexieve uitspraken. Je zegt iets en je handelt er naar terwijl je tegelijk de wereld wil begrijpen. Dan heb je de rede die zijn eigen werkelijkheidsperceptie creëert en niet op 'begrijpen' gericht is. In de praktijk komt het denken van deelnemers dan niet alleen in uitspraken tot uitdrukking maar ook in verschillende vormen van gedrag en actie.
Uiteraard zijn er feedbackmechanismen die Soros reflexieve terugkoppelingslusssen noemt. Ideeën van deelnemers beïnvloeden de loop van de gebeurtenissen en de loop van de gebeurtenissen beïnvloedt de deelnemers. Deze laatsten kunnen negatief of positief zijn. Negatieve terugkoppeling brengt de perceptie van de mensen dichten bij de feiten. Een positieve terugkoppeling drijft kennis en feiten verder uit elkaar. Dit laatste kan niet eindeloos doorgaan maar kan wel een maximale ‘ ver-uit-evenwicht’ situatie realiseren.
Box: cognitie of manipulatie in de open samenleving?
Poppers idee van de open samenleving was gebaseerd op de verborgen aanname dat de cognitieve functie belangrijker is dan de dan de manipulerende functie. Oftewel dat we de waarheid proberen te achterhalen belangrijker is dan domweg proberen mensen zo te manipuleren dat ze geloven dat we willen dat ze geloven. Door voorrang te geven aan de manipulerende functie, zo stelt Soros, ontkent het postmodernisme de kern van een objectieve werkelijkheid die onmogelijk te manipuleren is.
Daar komt volgens Soros ook een van de problemen van de democratie naar boven. In een democratie is het politieke debat niet bedoeld om de werkelijkheid te ontdekken (de cognitieve functie), maar om verkozen te worden en aan de macht te blijven (de manipulerende functie). In een politieke strijd wordt met feiten geknoeid en is de instelling om steeds de waarheid te willen respecteren een handicap geworden. Frank Lutz, een van de succesvolste rechte propagandisten in de VS, gaf openlijk toe dat hij George Orwells 1984 als naslagwerk gebruikte om zijn slogans te bedenken. Wat kun je dan nog van een bevolking gaan verwachten die zo gemanipuleerd en gehersenspoeld is.
De erkenning van reflexiteit is opgeofferd aan de ijdele zoektocht naar zekerheid in het menselijk handelen, voornamelijk in de economie, terwijl onzekerheid (Popper) juist de essentie is van het menselijk gedrag. Zowel de financiële autoriteiten als de marktdeelnemers handelen op basis van onvolledige kennis en dat maakt hun interactie (wisselwerking tussen autoriteiten en markten) reflexief.
Het niet meenemen van het begrip reflexiviteit in de economische wetenschap, vertaalt Soros in zijn eigen economische denken naar twee principes.
-
Hert eerste principe is dat de marktprijzen altijd een vertekend beeld geven van de onderliggend waarde van een product (die kan klein zijn maar ook heel groot). Deelnemers nemen beslissingen onder onzekere, tijdgebonden omstandigheden. Dat maakt hun beslissingen gekleurd, wat meteen de oorzaak is van prijsafwijkingen.
-
Het tweede principe is dat de financiële markten bij de weergave van de achterliggende werkelijkheid geen volledige passieve rol hebben, maar een actieve rol spelen. Ze kunnen invloed hebben op de zogeheten fundamentele waarden die ze worden voorondersteld weer te geven. Met dit element houdt de gedragseconomie geen rekening. Daarbij speelt ook een rol dat er een neiging is tot het slaafs imiteren van de natuurwetenschappen bij de sociale wetenschappen. Vergeten wordt dat de sociale wetenschappen zélf ook reflexief zijn. Daar hebben de natuurwetenschappen minder tot geen last van.
Zeepbellen hebben in het verlengde daarvan twee aspecten: een dominerende trend in de realiteit en een misvatting/idee óver die trend. Dat betekent dat als Soros een zeepbel ziet, hij haastig gaat kopen én hem opblaast. En uiteraard niet verkoopt als er een correctiemechanisme gaat plaatsvinden.
Daarbij moet je volgens Soros besef hebben dat markten nóóit naar evenwicht neigen en gemakkelijk periodieke crises veroorzaken. Dat betekent ook dat als autoriteiten een systeem redden op de wijze waarop ze dat doen, om een zeepbel te voorkomen, dit juist tot meer superzeepbellen kan gaan leiden. Financiële markten hebben de neiging superzeepbellen te vormen. Nieuwe instrumenten zijn nodig.
Er is de heersende misvatting volgens Soros dat de financiële markten zichzelf corrigeren en dus aan zichzelf moeten worden overgelaten: Reagans marktfundamentisme en de ‘magie van de markt’.
Marktfundamentalisme, politiek en moraliteit
Door aanspraak te maken op waardenvrijheid heeft het markdenken (Soros spreekt van marktfundamentalisme) dat de laatste decennia zo is opgekomen, morele waarden ondermijnd. De dollar van persoon A is evenveel waard als die van B, ongeacht hoe hij of zij die dollar in bezit heeft gekregen. Marktfundamentalisme is het ongepast binnendringen van marktwaarden in andere domeinen van de samenleving waar die niet thuishoren.
Markten zijn niet opgezet om maatschappelijke keuzes te maken zoals het vaststellen van regels om de samenleving te besturen. Daar horen ook de regels bij die aangeven hoe het marktmechanisme moet functioneren. Soros kijkt in dat kader ook naar de politiek. Als politiek zélf een markt wordt, en daarbij de cognitieve functie het nakijken heeft, verdwijnen de ethische overwegingen uit die politiek waardoor ze niet goed meer kan functioneren.
Daarbij is ook een probleem dat belangengroepen zich proberen te vermommen als hoeders van het algemeen belang en het vergt scherpe ogen om het verschil te zien tussen oprechte en onoprechte beschermers, vooral omdat beide categorieën gedwongen hun heil zoeken in gelijksoortige overredingstechnieken. E.e.a. ondermijnt de ontwikkeling van een open samenleving zoals Popper die voor ogen had. Volgens Soros is de beste manier om achter motieven van belangengroepen te komen hun beweringen te aanvaarden zoals ze zijn en vervolgens te vragen naar de essentie van hun argumenten. In ieder geval moeten polici leren een onderscheid te (blijven) maken naar hun rol als politiek deelnemer ten opzichte van hun rol als marktdeelnemer.
Max Herold
Maart 2012
Meer weten?
Via Managementboek.nl
George Soros (2010). Succes in tijden van crisis
Klik op:
http://www.managementboek.nl/boek/9789025451370/
succes-in-tijden-van-crisis-george-soros?affiliate=1910
