Leren van wijlen Vaclav Havel.

Vaclav Havel was een toneelschrijver. Een schrijver die, zoals hij het zelf uitdrukte, 'het altijd als zijn roeping beschouwd heeft de waarheid te schrijven over de wereld waarin hij leefde'.

Ook dit jaar hadden mijn partner en ik vakantie. Daarbij leek het me deze keer een goed idee als vakantieliteratuur wat boeken mee te nemen van plaatselijke schrijvers van de landen die we zouden bezoeken. De plaatsen die we passeerden hadden we al eerder bezocht, de highlights waren reeds bekend, en dus leek het me dit keer wel leuk om door middel van de juiste literatuur eens te kijken of ik geen sfeer van de Praagse lente kon oppikken, verhalen kon maken over de bouwers en bewoners van de statige gebouwen in Boedapest en begrijpen waarom zo weinig Hongaren vlot Engels spreken.

Het eerste boek dat ik las, en ook het enige omdat het me de rest van de vakantietijd in mijmeringen bezighield, was 'Verhoor op afstand' een autobiografie van Vaclac Havel. Hoe meer ik zijn woorden las, hoe groter zijn plaatsje in mijn hart. En na het beëindigen van het boek had ik er een nieuwe vriend en soulmate bij. Dat hij inmiddels overleden is, maakt eigenlijk niet zoveel uit…

Vaclav Havel was een toneelschrijver. Een schrijver die, zoals hij het zelf uitdrukte, 'het altijd als zijn roeping beschouwd heeft de waarheid te schrijven over de wereld waarin hij leefde, dus eerder te waarschuwen dan richtlijnen te geven'. Hij had wel ideeën maar was heel voorzichtig om ze te formuleren. Hij was opgegroeid in een communistische maatschappij en besefte heel goed hoezeer een nieuwe visie en bijhorende regels snel weer in een nieuwe doctrine, en een ander totalitair systeem, kunnen vervallen. Wanneer Havel gevraagd werd zijn ideeën te formuleren, duidde hij steeds dat het slechts 'zijn ideeën van het moment waren, die later konden aangepast worden aan nieuwe inzichten en veranderende feiten'.

Toch noteerde ik bij hem een aantal stellingen, of richtlijnen, of noem het ingrediënten, die me meer dan 20 jaar na neerschrijven nog de moeite van het overdenken waard zijn. En wie weet zetten ze de creatieve lezer aan tot enkele ideeën voor onze huidige malaise op economisch, politiek zowel als maatschappelijk gebied. Want zoals Havel zegt: "Ook als toneelschrijver ben ik er steeds vanuit gegaan dat elke toeschouwer de zogenaamde oplossing zelf moet vinden, dat het pas dan een echte oplossing kan zijn. Het is niet mijn taak iets kant en klaars aan te bieden".
Ik zet één en ander op een rijtje…

Economie en Maatschappij
Ooit gedacht dat reisliteratuur je tot het acute besef zou brengen dat onze kapitalistische, vrije markteconomie, wel veel gelijkenissen vertoont met het communisme? Na vele allusies op 'het beleid dat door een beperkte groep aan de top en achter gesloten deuren uitgewerkt werd en vervolgens opgelegd aan alle anderen, waarbij wie niet voor het systeem was geacht werd ertegen te zijn,…' (gebrek aan transparantie, macht over anderen, gebrek aan betrokkenheid en persoonlijke verantwoordelijk, weinig pluralisme,…) begon mijzelf wel één en ander te dagen.
Even een aantal bedenkingen van Vaclav Havel:

• "Het traditionele politieke conflict tussen links en rechts draait, in Marxistische termen, om het bezit van de productiemiddelen. Dus om de vraag of bedrijven particulier of collectief bezit moeten zijn. Eerlijk gezegd is dat voor mij niet het hoofdprobleem. Ik zie het eerder zo: het gaat er vooral om dat de mens maat van alle structuren  is, ook van de economische, en niet dat de mens zich aan de maat van deze structuren  moet aanpassen. (…)
  Toch geloof ik niet dat wijziging van de bezitsverhoudingen al deze bezwaren in één klap van tafel veegt, en dat een hernieuwde invoer van het kapitalisme onze economie opeens gezond zal maken. Het kapitalisme heeft namelijk, ofschoon op een ander niveau en in minder triviale vorm, met dezelfde problemen te kampen (de vervreemding is immers voor het eerst beschreven als bijverschijnsel van het kapitalisme). Het is bekend dat bijvoorbeeld de gigantische particulier- kapitalistische multinationals verdacht veel op socialistische staten lijken. Door de industrialisering, centralisering, specialisering, monopolisering, en ten slotte automatisering en computerisering wordt het werk almaar onpersoonlijker en zinlozer. Het systeem manipuleert de mens steeds nadrukkelijker (hoe onopvallend – in vergelijk met totalitaire staten- die manipulatie dan ook is).
• "Het belangrijkste is tegenwoordig dat in het bedrijfsleven de relatie met de concrete mens ontstaat of hersteld wordt, dat het werk menselijke inhoud en zin heeft, dat de mens kan overzien wat erin het bedrijf gebeurt, dat hij kan meepraten en zich voor het geheel verantwoordelijk kan voelen…"

Als ik hier even over nadenk vraag ik me af of elke grote politieke of economische doctrine van dit moment niet neigt naar een totalitair systeem, die qua dieptestructuur niet zoveel van elkaar verschillen? En heeft de val van de muur niet net aangetoond dat alle totalitaire regimes gedoemd zijn ooit te verdwijnen? Wanneer deze verdwijning 'ooit' zal plaatsvinden… is dan afhankelijk van de groei van het bewustzijn, van wanneer de meerderheid 'tot bezinning komt, de mens zich bevrijdt uit de verstrikking van allerlei mechanismen, en hij een sterker verantwoordelijkheidsgevoel voor de wereld bij zichzelf vindt'.

Politiek en Burgerschap
Vaclav Havel heeft zichzelf nooit als een politicus beschouwd. Hoewel, zoals hij voor zichzelf toegeeft: "ook kritiek op de politiek is in zekere zin politiek". Als burgers van een land met 'verplicht stemrecht' (Noot MH: Ilse is Belgische. Daar is verplicht stemrecht), zijn wij dan niet allen politiek bezig – of zouden we niet allen politiek bezig moeten zijn?

Of hebben we ons van de politiek afgewend 'omdat het toch allemaal niet werkt'? We zouden er ook eens kunnen bij stilstaan en ons afvragen wat zou kunnen veranderen zodat het wèl werkt. Havel had daar zo zijn eigen mening over, een mening die mij ook wel aanspreekt:

• "Het lijkt mij zinvoller als uitsluitend mensen en niet partijen zouden worden gekozen (of dat mensen die willen gekozen worden geen lid van een partij zouden hoeven te zijn), dat politici dus namens zichzelf naar de gunst van de kiezers zouden kunnen dingen, als de mensen die ze zijn en niet slechts als onderdeel van een partij-megamachine of als nummer één van zo'n partij. Partijen moeten er zijn, zoveel men maar wil, maar ze zouden eerder het karakter van politieke clubs moeten hebben, waarin de leden hun opvattingen verfijnen, elkaar persoonlijk leren kennen en waar diegenen gekozen worden die geschikt zijn voor het bestuur van de 'polis'."
• "Mensen die eraan gewend zijn de wereld slechts 'van boven' te bekijken plegen ongeduldig te zijn: ze willen onmiddellijk resultaat zien. Iets dat geen direct effect heeft komt hen zinloos voor. Ze begrijpen niet veel van daden waarvan de waarde  pas jaren later duidelijk wordt, die uit morele beweegredenen worden verricht en waarbij dus ook het risico wordt ingecalculeerd dat resultaten uitblijven."
• Nochtans kan "ook een puur morele daad die geen uitzicht op een snel en zichtbaar politiek resultaat biedt, mettertijd indirect als politieke daad worden beschouwd"

Voor al diegenen die o.a. door de Occupy beweging hun eigen burgerschap weer in vraag gaan stellen zijn:

• "In mij rijpte het voornemen om niet langer slechts passief object van de geschiedenis te zijn,… maar te proberen een tijdlang weer subject van de geschiedenis te worden; er kort en goed niet alleen maar op te wachten wat 'zij' doen, maar zelf iets te ondernemen en ter afwisseling 'hen' eens te dwingen zich met iets anders bezig te houden dan met de dingen die zij zelf van plan zijn."
• "Ik stopte gewoon met wachten op een betere wereld en kwam voor mijn recht op in de wereld in te grijpen of stelling tegen haar te nemen."
• "Ik zou zeggen dat het niet de taak van het theater is, zoals ik dat zie en zoals ik het probeer te maken, het leven van de toeschouwer door de presentatie van positieve helden te vergemakkelijken. Helden op wie hij overmoedig al zijn hoop zou kunnen richten. Ik zie de toeschouwer niet graag het theater verlaten met het zorgeloze gevoel dat de helden het wel voor hem opknappen. Daarmee zou ik hen een slechte dienst bewijzen. Ik heb al gezegd dat iedereen de echte en fundamentele hoop in zichzelf moet proberen te vinden. Die kun je niet aan een ander delegeren."

Bewustzijn – Hoger doel – Verantwoordelijkheid – Samenwerken
In onze cultuur zijn we gewend om elke crisis aan te pakken met een nieuw stel (extra) regeltjes of een nieuw model. Vandaar dat ik toch graag nog even enkele uitspraken van Vaclav Havel aanhaal, waarbij hij heel duidelijk stelt dat "een echt radicale verbetering van een sociaal systeem niet zonder een bepaalde, belangrijke verandering in de bewustzijnssfeer tot stand kan komen en dat een 'organisatorische truc' op zich weinig zin heeft."

Ik laat graag het woord aan mijn wijze vriend Havel maar kan het niet laten even te wijzen op de ingrediënten 'Bewustzijn', Hoger Doel', Eigen Verantwoordelijkheid' en 'Samenwerken'. Volgens mijn eigen jarenlange ervaring een aantal noodzakelijke ingrediënten om een lekkere, gezonde en voedzame samenleving te koken.

• "Wil de wereld ten goede veranderen, dan moet er naar mijn mening vooral iets in het menselijk bewustzijn veranderen (…) de mens moet op één of andere manier tot bezinning komen; hij moet zich bevrijden uit deze vreselijke verstrikking van alle openlijke en verborgen mechanismen… hij moet weer een sterker verantwoordelijkheidsgevoel voor de wereld bij zichzelf vinden. Ik bedoel de verantwoordelijkheid voor iets dat hoger is dan hemzelf."
• "Ik kan me niet goed voorstellen dat het soort systeem dat ik hier zonet heb getracht te schetsen, zou kunnen ontstaan zonder dat de mens zich 'bezint'. Het kan dus zeker niet door een revolutionair of een hervormer worden ingevoerd – het kan slechts de natuurlijke uitdrukking van een algemene toestand van het denken zijn. Een toestand waarbij de mens verder kijkt dan zijn neus lang is, waarbij hij – met het oog op de eeuwigheid – ook verantwoordelijkheid op zich wil nemen voor dingen die hem niet direct aangaan, en hij bereid is iets van zijn persoonlijke belangen aan het algemene belang op te offeren. Zonder deze mentaliteit zal ook het intelligentste systeemproject zinloos zijn."

Hier en nu
Als een verandering in het menselijk bewustzijn noodzakelijk is voor het opbouwen van een betere wereld, moeten we met die betere wereld dan maar wachten totdat de mensheid zich voldoende ontwikkeld heeft?

"Ten eerste", antwoordt Havel, "de mentaliteitsverandering die mij voor ogen staat (ooit heb ik dit de existentiële revolutie genoemd) komt niet zomaar uit de lucht gevallen, het is geen boodschap die een nieuwe verlosser ons komt brengen. Het is een taak waaraan iedereen zelf moet werken en wel voortdurend. We kunnen en moeten allemaal hier en nu actie ondernemen; niemand zal het voor ons opknappen en we kunnen op niemand wachten. Overigens zou ik op allerlei manieren kunnen aantonen dat er al het één en ander gebeurt: zijn er tegenwoordig niet genoeg mensen op de wereld die niet voor alles hun schouder ophalen en die proberen iets te ondernemen?

Jan Grosman heeft eens over Havel geschreven "dat de positieve held in zijn toneelstukken de toeschouwer is. Dat betekent dat de toeschouwer, op weg naar huis, ontroerd door wat hij heeft gezien, een echte oplossing begint te zoeken – niet als de algemeen overdraagbare oplossing van een kruiswoordraadsel, maar als de niet overdraagbare daad van het eigen existentiële ontwaken …"
Wat mij betreft is Vaclav Havel erin geslaagd hetzelfde effect in zijn autobiografie te leggen.

Dank je wel, Vaclav, dat je je leven geleefd hebt. Dat je 'je filosofisch en artistiek werk met je leven bevestigd hebt'.

Ilse Van den Berckt
September, 2012
www.cygnusconsult.be