𝗗𝗲 𝗽𝗲𝗿𝗳𝗲𝗰𝘁𝗲 𝘀𝘁𝗼𝗿𝗺 – 𝗢𝗽 𝘇𝗼𝗲𝗸 𝗻𝗮𝗮𝗿 𝗲𝗲𝗻 𝗻𝗶𝗲𝘂𝘄𝗲 𝗯𝗮𝗹𝗮𝗻𝘀

De wereld is in korte tijd grimmiger geworden  en dat zal voorlopig nog blijven. Het is zwaar weer voor mensen en maatschappelijke spanningen nemen toe.  We zien een opstapeling van crises, een polycrisis, en zitten sinds de zomer van 2022 in een zogeheten perfecte storm waarbij de ene crisis de andere aanjaagt. In grote delen van de wereld ervaren mensen de klimaatcrisis al volop. Op Oost-Spitsbergen is het in vijftig jaar zes graden warmer geworden. Op Groenland smelten ijskappen en op andere plekken worden het letterlijk ondragelijk heet. Dat heeft ook grote sociale gevolgen. Zeker als er ook een ‘jackpot-effect ontstaat doordat er tegelijkertijd op hele andere terreinen ook crises ontstaan.

Meer weten?
De perfecte storm – Op zoek naar een nieuwe balans
Auteur: Jan Rotmans
Uitgever: De Geus, 2023
Klik op: https://www.managementboek.nl/boek/9789044548587/de-perfecte-storm-jan-rotmans?affiliate=1910

In Noordwest-Europa is het nog niet zover in de zin dat het kabinet er elke week over vergadert, maar dat is een kwestie van tijd. De ene crisis laat de andere ontstaan en ze hangen samen met elkaar. Opwarming maakt bijvoorbeeld dat vaarwegen zoals de Rijn droog kunnen komen te liggen, wat weer een logistiek probleem veroorzaakt.

Systeemcrisis en grondstoffentekort (als extra crisis)
Kern is dat het fundament van al deze crisissen eigenlijk een systeemcrisis is. Ze zijn diepgeworteld in onze systemen en infrastructuren, zoals bij energie, landbouw en zorg. Ze zijn een uitvloeisel van, en verankerd in onze mindset. Die mindset loste veel zaken op maar leidde tot nieuwe problemen. ‘Todays problems are yesterday solutions’. Op een bepaald moment wordt het nodig om onder de motorkap in de diepte te kijken. Daarvoor is (een bepaalde mate van) chaos nodig omdat die de ruimte geeft aan een systeem om zich aan te passen.

Naast de eerder genoemde crises is Rotmans ervan overtuigd dat het grondstoffentekort de komende jaar een extra crisis wordt mede door de oorlog in Oekraïne. Deze crisissen kunnen, samen met de oplopende inflatie en rente, leiden tot een economische recessie die daardoor de energiearmoede weer extra aanwakkert.
Al met al noemt Rotmans het een perfecte storm, een giftige cocktail waarbij alles in elkaar krijgt met onvoorziene dwarsverbanden. Tegelijkertijd geldt dat de problemen die daarmee te maken hebben niet binnen een paar jaar kunnen worden opgelost. Denk bijvoorbeeld aan oplossingen voor waterschaarste en overstromingen. Eveneens zal worden ingezet op zilte landbouw vanwege de stijgende zeespiegel. Maar dat zal jaren kosten, net zoals het oplossen van de energiecrisis. Als je Tata Steel wit verduurzamen, heb je zes windmolenparken nodig. Ook de aanpassingen in het stroomnet gaan niet zonder slag of stoot. Dat kost overigens zo’n 100 miljard de komende 25 jaar, met als consequentie dat ook de boodschappen duurder zullen worden.

Veel van deze zaken spelen ook in de landen om ons heen, maar de problemen rond stikstof, landbouw en water zijn typisch Nederlands. Dat komt door de hoge dichtheid aan mensen, vee, activiteiten en infrastructuur hier. Nederland loopt letterlijk tegen zijn grenzen aan. Zowel fysiek (klimaat, stikstof en natuur) maar ook sociaal (o.a. toenemende ongelijkheid en bevolkingsdichtheid).

Sociale vraagstukken
Daarbij geldt dat als we eerder waren begonnen, enkele decennia terug, we er nu comfortabel hadden bijgezeten. We zitten op veel gebieden echt klem. Je zult meer moeten gaan betalen voor onderwijs en ook de zorg dreigt vast te lopen. Over twintig jaar zou ongeveer een op de drie tot vier mensen in de zorg moeten werken om aan de behoefte te voldoen. Tegelijkertijd is een groeiende groep mensen mét een baan dakloos en volgens het Sociaal Cultureel Planbureau hebben zes van de tien huishoudens inmiddels moeite het hoofd boven water te houden. Daarbij zitten we ook in een steeds meer gejuridiseerde situatie.

Verder stelt Rotmans dat elke grote transitie leidt tot een nieuwe tweedeling waarbij de bovenlaag profiteert en de kwetsbaren de klos zijn. Kortom er ontstaan altijd scheuren in de samenleving en opstanden. Dat speelt nu ook. Steeds meer politici en wetenschappers worden bedreigd. We leven nu in een soort hogedruksamenleving met veel korte lontjes met grote doses irritatie, boosheid, gefrustreerdheid en wantrouwen o.a. naar de politiek en overheid.

Te grote afhankelijkheid
Een ander probleem is dat we vooral als Nederland, naast andere landen in Europa, onszelf helemaal helemaal afhankelijk hebben gemaakt van anderen. Van gas uit Rusland en kritieke metalen uit China dat ook de hele (Afrikaanse) toeleveringsketen in handen heeft. Ook voor waterstof worden we in de toekomst afhankelijk van Noord-Afrika en het Midden-Oosten. We kunnen hooguit de helft zelf opwekken omdat we te weinig zonlicht hebben. Bij het steeds duidelijker worden van de geopolitieke dimensie wordt het ook steeds helderder dat het streven naar energieautonomie een noodzaak is.

Meer regionaal produceren en consumeren
Nederland heeft doelen gesteld voor de circulaire economie maar die gaan we bij lange na niet halen. In 2050 moet 100% gerecycled worden en in 2030 al 50%.  Wat zou helpen is het meer recyclen van kleding. De harde realiteit is dat slechts 1% van de kleding wordt gerecycled tot nieuwe kleding. Van accu’s en mobieltjes gooien we nu 90% weg terwijl er veel bruikbare metalen inzitten.
Uiteindelijk zal toch het doel moeten zijn zoveel mogelijk in de regio zelf te maken, dus recourcing in plaats van outsourcing. Veel toeleveringsketens zijn te lang geworden. Voordeel is dat je juist met moderne technologieën als 3D-printers, lasersnijders en robots veel meer zelf kunt maken en in de toekomst tegen vergelijkbare kosten als die gangbaar zijn in China en India.
Bij voedsel is er de vreemde situatie dat we 80% exporteren en 75% importeren. Mooi is het in dat kader om te zien is dat lokaal voedsel verbouwen in gemeenschapstuinen enorm in opmars is. Idem de opmars van zonnepanelen als verduurzamingsmaatregel.
Verder vormen ezelgewassen zoals hennep, vlas of olifantsgras een prachtige oplossing voor boeren en bouwers om minder stikstof en CO2 uit te stoten. En biobased bouwen staat hoog op de agenda voor de komende jaren. Als je 5% van het landbouwareaal – zo’n 100.000 hectare  – inzet voor bio-gewassen, kun je ca 10% van de CO2 die we uitstoten uit de lucht halen.

Het grootste probleem zit tussen de oren
Het grootste probleem zit tussen de oren en de neiging alles buiten onszelf neer te leggen. De politiek en overheid volgen doorgaans de samenleving. Bedenk daarbij dat alleen technologische innovaties de problemen niet gaat oplossen. Onze consumptie terugbrengen is een belangrijke sleutel. Naast voeding begint het bij bezit, want of het nu kleding is of meubilair, er is CO2 nodig geweest om het te produceren. De kledingindustrie is ongelooflijk vervuilend en stoot net zoveel CO2 uit als de luchtvaart en scheepvaart samen. We hebben per persoon gemiddeld ongeveer 170 kledingstukken in de kast hangen en dragen een kledingstuk gemiddeld maar zeven keer terwijl we steeds meer kleding kopen.
We dienen daarom ook anders na te denken over economische groei. Een eenzijdige focus op het bruto nationale inkomen, en daarmee het alleen meten van materiële groei, gaat ‘m niet meer worden.

Noot MH: Huetings milieuDuurzaam Nationaal Inkomen (mDNI) is in dit kader interessant. Het mDNI is een uitbreiding van het begrip nationaal inkomen (NI). Met het mDNI wordt berekend welk percentage van de economische activiteit duurzaam plaatsvindt qua milieubelasting en laat dus ook zien welke percentage niet. Het resultaat van deze berekening brengt in kaart welk deel van het nationaal inkomen eventueel ten koste gaat van de milieufuncties voor de toekomst. De som die je kunt maken ziet er als volgt uit: eΔ = NI – mDNI.
Bron: Duurzaam nationaal inkomen – Wikipedia

Ook kijken naar het bruto nationaal geluk is in dit kader interessant. Er heeft een ontkoppeling plaatsgevonden tussen welvaart en geestelijk welzijn. We worden niet drie keer gelukkiger als we drie keer welvarender worden. We zijn op hol geslagen in materiële zin en de druk die we ons opleggen, al vanaf heel jonge leeftijd met bijvoorbeeld CITO-toetsen, is buitensporig. Aan dat laatste werd vroeger echt niet zoveel aandacht gegeven. Het rationele tijdperk heeft ons weliswaar grote welvaart gebracht maar is te eenzijdig en geleid tot roofbouw en milieuproblemen. En zolang wij mensen ons superieur voelen aan de aan de natuur, vernietigen wij deze.

Spirituele ontwikkeling
Het grootste probleem tussen onze oren gaat in die zin ook over onze spirituele ontwikkeling. Opnieuw in eenvoud in balans komen met het grotere geheel. Onze samenleving legt het accent sterk op kennis en veel minder op wijsheid, ook in het onderwijs. Daarbij zijn we geen individuen maar INTERviduen , zoals de Rotterdamse filosoof Henk Oosterling stelde. Je bent altijd onderdeel van een netwerk, gemeenschap of ecosysteem. Wat jij beslist te gaan veranderen heeft daarom invloed op de mensen in jouw invloedsfeer, en zij beïnvloeden op hun beurt weer anderen.

Meedenkende en mee-creërende burgers
Als je dingen in Nederland anders wilt doen, stuit je op de kleilaag van vele brancheclubs, stuurgroepen en overlegtafels. Dat moet je doorbreken. Bedenk dat het stikstofprobleem al veertig jaar bekend is….maar bij transities werken compromissen niet. Dan hebben we het over fundamentelere veranderingen, ‘paradigm shifts’. De nieuwe landbouw, nieuwe energiesystemen, regionaal en circulair, hebben compleet andere uitgangspunten dan waarop zen zijn gebouwd. Daarbij zal kennis en meedenken van burgers een belangrijke rol spelen vanuit leiderschap dat verbindend tot innovaties en oplossingscombinaties vanuit die nieuwe uitgangspunten leidt. Grote spelers kunnen daarbij niet buiten schot blijven en eenzijdige lobby’s dienen te worden geneutraliseerd.
Het legt ook een druk op de democratie. Die kan slechts 5% deviant en destructief gedrag verdragen. Inmiddels zitten we al op de 10-15%. Langer op de oude voet doorgaan kost veel meer dan een nieuwe weg inslaan. Wie goed om zich heen kijkt ziet de voordelen van transities, wie niet goed om zich heen kijkt voelt vooral angst.
Na elke crisis zie je een explosieve toename van burgerinitiatieven waarbij tegenwoordig we in een spagaat zitten omdat zowel de overheid als de markt disfunctioneel zijn geworden. We hebben eerder moeilijke en heftige periodes in de geschiedenis meegemaakt en zijn daar tot nu toe altijd beter uitgekomen. Dan worden we heel creatief. Die creativiteit in de samenwerkingsstroom van burgers – markt – overheid zelf kan een overheid faciliteren, ondersteunen en uitbouwen vanuit vertrouwen.

Optimisme
In die zin is er ook weer sprake van optimisme. De afgelopen vijfendertig jaar is ontzettend veel veranderd in bewustwording, attituden en gedrag over het milieu. In die duurzaamheidstroom werken wereldwijd al bijna een miljard mensen aan een andere samenleving en economie. Alleen al in Nederland zijn hier zo’n anderhalf miljoen mensen bij betrokken. De duurzame 100 van Trouw staat vol met mooie voorbeelden. Er komen ook steeds meer sociale ondernemingen die een maatschappelijk doel vooropstellen en boeren en burgers werken inmiddels ook samen met de RABO-bank in nieuwe grondcoöperaties.

Max Herold
Oktober, 2023