Na in zijn eerdere boeken het verleden en de toekomst te hebben geanalyseerd, gaat Harari in zijn laatste boek in op vragen die nu leven. Wat zijn de uitdagingen van deze tijd? In een wereld die overspoeld wordt met irrelevante informatie probeert hij helderheid te scheppen. Naast analyse wil Harari ook inzicht in onszelf geven en een handelingsperspectief bieden. Ons persoonlijk leven heeft een mondiale dimensie gekregen.
Yuval Noah Harari doceert geschiedenis aan de Hebreeuwse Universiteit van Jeruzalem. Zijn boeken Sapiens; Een kleine geschiedenis van de mensheid en Homo Deus; Een kleine geschiedenis van de toekomst werden wereldwijde bestsellers.
Meer weten?
21 lessen voor de 21ste eeuw,
Auteur: Yuval Noah Harari,
Uitgever: Thomas Rap, 2018, 448 pagina’s.
Klik op: https://www.managementboek.nl/boek/9789400404984/21-lessen-voor-de-21ste-eeuw-yuval-noah-harari?affiliate=1910
Zijn analyse richt zich met name op het wereldbeeld van het liberalisme en het democratisch systeem. Een wereldbeeld dat na de val van het communisme dominant is geworden. Het liberalisme heeft geen duidelijke antwoorden op de grootste problemen van deze tijd, te weten ontwrichting van het milieu en technologische ontwrichting. Het liberalisme vertrouwde van oudsher op economische groei als oplosser van problemen. Zo lang de taart bleef groeien kon dat ook.
Nu het liberalisme de toekomst niet kan vormgeven raken we mondiaal gedesoriënteerd. Het is doodeng om ineens geen verhaal meer te hebben, want dan klopt de wereld niet meer. Dat gevoel van desoriëntatie en naderend onheil wordt versterkt door het steeds snellere tempo van technologische ontwrichting. We hebben geen grip meer op de ontwikkelingen. Met het wegvallen van het liberalisme als mondiaal ideaal zien we dat het vacuüm opgevuld wordt met nostalgische fantasieën over gouden tijden uit het eigen verleden. We zien het bij Trump met zijn belofte om Amerika weer groot te maken, maar ook bij de Brexit waar Groot-Brittannië een beeld ontwikkelde waarbij terug gegrepen werd op het roemrijke verleden toen het land de wereld haar wil kon opleggen. Ook zien we dat regimes in India, Polen, Hongarije en Turkije vasthouden aan nostalgische dromen, waarin nationalistische vaderlandsliefde wordt vermengd met religieuze tradities.
We zitten volgens Harari nog steeds in het nihilistische moment van ontgoocheling en woede, nu mensen het vertrouwen in de oude verhalen verloren hebben, maar nog geen nieuw verhaal hebben. Het is nu aan ons om een actueler verhaal voor de wereld te creëren. Harari schrijft dat de komende decennia intense zelfanalyse en het formuleren van nieuwe sociale en politieke modellen centraal staan.
Technologische ontwikkeling is zowel zegen als vloek. De vooruitgang die geboekt wordt op terreinen als transport en gezondheidszorg willen we echt niet tegenhouden. We zien ook een toekomst voor ons waarin routinematig werk verder wordt geautomatiseerd. Werk waarbij creativiteit en persoonlijke dienstverlening cruciaal zijn zal niet zo snel verdwijnen, maar wel sterk beïnvloed worden door de ontwikkelingen. Ook zien we een ontwikkeling waarbij algoritmen belangrijker worden in de analyse van menselijk gedrag. Het gaat dan bijvoorbeeld om sensoren op ons lichaam die analyses maken, maar ook om social media die persoonlijkheidsprofielen opstellen op grond van ons gedrag op internet. Dat grijpt wel heel diep in ons privéleven in. Een cruciale vraag wordt op grond waarvan we persoonlijke beslissingen in ons leven gaan nemen. Gaan we dat doen op basis van wat algoritmes ons vertellen? Wetenschappelijke inzichten in de werking van onze hersenen en lichamen suggereren dat onze gevoelens geen puur menselijke, spirituele eigenschap zijn en dat ze op geen enkele manier de vrije wil weerspiegelen. Gevoelens zijn biochemische mechanismen die alle zoogdieren en vogels gebruiken om snel mogelijkheden om te overleven en zich voort te planten in te schatten. Al deze data kunnen natuurlijk ook gehackt worden en gebruikt voor minder positieve doeleinden. Veel data zijn in handen van grote bedrijven als Facebook, Amazon, Apple en Google. Internationale en nationale regulering is lastig voor deze internetgiganten.
Harari beschrijft een proces van eenwording in de wereld. Tienduizend jaar geleden bestond de mensheid uit talloze geïsoleerde stammen. Met elk millennium dat verstreek voegden die zich samen tot steeds grotere groepen en bleven er steeds minder verschillende beschavingen over. Dit proces van eenwording heeft twee duidelijke vormen aangenomen: verbonden tussen verschillende groepen en homogeniseringsprocessen binnen groepen. In de wereld van begin eenentwintigste eeuw hebben mensen uit alle hoeken van de wereld niet alleen contact met elkaar, ze delen ook steeds meer dezelfde ideeën en gewoonten. Tegenwoordig hanteren we overal ter wereld één politiek paradigma. De aardbol is verdeeld tussen zo’n tweehonderd soevereine staten, die zich grotendeels aan dezelfde diplomatieke protocollen en internationale regels houden.
De uitvinding van kernwapens was een harde klap voor het nationalisme. In het atoomtijdperk ontstond langzamerhand een wereldbevolking die boven alle landsgrenzen uitsteeg, omdat alleen zo’n wereldgemeenschap de nucleaire demon kon beteugelen. Tijdens de Koude Oorlog werd het nationalisme daardoor teruggeschroefd. De gebeurtenissen na de val van de muur in 1989 hebben echter aangetoond dat het nationalisme nog steeds een factor van betekenis is.
Naast kernoorlogen moet de mensheid de komende decennia een nieuwe existentiële bedreiging het hoofd bieden. De mens is de biosfeer op verschillende fronten tegelijk aan het destabiliseren. We onttrekken steeds meer grondstoffen aan onze omgeving en pompen er gigantische hoeveelheden afval en gifstoffen in terug, wat leidt tot veranderingen in de samenstelling van de grond, het water en de lucht. Als gevolg van deze activiteiten gaan leefgebieden achteruit, sterven dieren en planten uit en kunnen hele ecosystemen verwoest worden. De grootste dreiging is het vooruitzicht van klimaatverandering. De beste wetenschappelijke schattingen wijzen uit dat we de uitstoot van broeikassen de komende twintig jaar drastisch zullen moeten inperken, anders zal de temperatuur overal op aarde met meer dan twee procent stijgen. Deze bedreiging is niet vanuit nationalistisch perspectief op te lossen. Hetgeen niet wegneemt dat het uiterst belangrijk is dat individuele landen een heel scala aan groene maatregelen doorvoeren. De druk op het milieu wordt waarschijnlijk alleen maar groter nu de stijgende welvaart in landen als China, India en Brazilië honderden miljoenen mensen de kans geeft om meer uit te geven. Er is er ook geen nationalistisch antwoord op technologische ontwrichting. Kunstmatige intelligentie en biotechnologie kunnen worden gebruikt om mensen te upgraden en nieuwe vormen van leven te creëren. De enige echte oplossing om dit te reguleren lijkt verdere globalisering van de politiek.
Een bedreiging zit ook in het terrorisme. Een manier van oorlog voeren waarbij met weinig middelen groot effect wordt bereikt en waarbij vaak vooral de reactie van degene die aangevallen wordt tot vergaande ontwrichting leidt. Dit zien we bijvoorbeeld aan de reactie op 9/11 toen Amerika in het Midden-Oosten voor chaos zorgde. Het meest efficiënte antwoord op terrorisme is een goede inlichtingendienst en clandestiene acties tegen financiële acties die terrorisme voeden.
De afgelopen decennia beleefden we het vredigste tijdperk uit de menselijke geschiedenis. In vroege agrarische gemeenschappen was soms wel vijftien procent van alle menselijke sterfgevallen het gevolg van menselijk geweld, in de twintigste eeuw lag dat cijfer op vijf procent en nu nog maar op een procent. Wel zien we dat sinds de financiële wereldcrisis van 2008 de internationale situatie rap aan het verslechteren is. Gezien de toenemende spanningen in de wereld en de persoonlijke kenmerken van politieke leiders in Washington, Pyongyang en verscheidene andere landen is er zeker reden tot zorg.
De meeste mensen neigen ertoe te denken dat ze het middelpunt van de wereld zijn en dat hun cultuur de hoeksteen van de menselijke geschiedenis is. Zo roemen veel religies nederigheid als een deugd, maar beschouwen zichzelf vervolgens als het belangrijkste in het hele universum. Religies kunnen ons inspireren tot barmhartigheid, maar religieus geloof is zeker geen noodzakelijke voorwaarde tot ethisch gedrag. Voor sommigen kan een sterk geloof in een barmhartige god die ons opdraagt vijanden de andere wang toe te keren helpen bij het bedwingen van woede. Helaas is het geloof bij anderen juist iets wat hun woede aanwakkert en rechtvaardigt, zeker als iemand het waagt hun god te beledigen of zijn wensen te negeren.
Het is een vergissing om zoveel vertrouwen in het rationele individu te stellen. Niet alleen rationaliteit is een mythe, het individu zelf is dat ook. Mensen denken zelden zelfstandig na. Het merendeel van onze opvattingen wordt gevormd door het gemeenschappelijke groepsdenken en niet door individuele rationaliteit. Bovendien houden we aan die opvattingen vast uit loyaliteit aan de groep.
Zelfs als we het echt willen, zijn de meesten van ons niet meer in staat om de grote ethische problemen op aarde te begrijpen. We krijgen tegenwoordig vaak te horen dat we in een nieuw, angstaanjagend tijdperk van ‘post-truth’ leven, waarin we worden doodgegooid met leugens en verzinsels. Eigenlijk heeft de mens altijd al in het post-truth tijdperk geleefd. Homo sapiens heeft deze planeet zelfs vooral kunnen veroveren dankzij het unieke menselijke vermogen om verhalen te verzinnen en verspreiden. De waarheid is dat de waarheid nooit hoog op de agenda heeft gestaan.
Er staan de mens ongekende revoluties te wachten, al onze oude verhalen brokkelen af en er is nog geen nieuw verhaal dat als vervanging kan dienen. De beslissingen die we de komende decennia zullen nemen, zullen de toekomst van het leven zelf bepalen en we kunnen die beslissingen alleen
Met al deze ontnuchterende inzichten wordt de vraag naar persoonlijke zingeving ingewikkeld. Religies geven geen uitweg, de vrije wil lijkt een illusie, kennis biedt ook geen uitweg. Harari geeft aan dat meditatie hem heeft geholpen om inzicht te verwerven in zijn eigen geest. Inzicht in jezelf helpt om niet meegezogen te worden in verhalen.
Evenals bij zijn vorige boeken ben ik onder de indruk van de reikwijdte van zijn analyses. Door de huidige tijd te voorzien van historische analyses krijg je een veel breder perspectief en overzicht, waardoor je hoofd- en bijzaken helderder kunt onderscheiden. Hij schrijft helder en toegankelijk. Wel vind ik zijn uitweidingen zo nu dan te lang, waardoor je de rode draad in zijn analyses verliest. Dit boek heeft echter zoveel diepgang dat het wel een must is voor iedereen die de mondiale wereld en zijn of haar eigen plek daarin goed wil begrijpen.
Bert van Ravenhorst
April 2021
