Een open samenleving heeft grenzen nodig. Dat is de kern van het betoog van Scheffer. Lange tijd heeft het kosmopolitisme hoogtij gevierd. Het ideaal van wereldburgerschap, dat voorbij alle verschillen wil reiken, stuit nu op een weerbarstige werkelijkheid. Scheffer stelt dat in het kosmopolitisme het vooral gaat om vrijheid. In de huidige tijd ligt de nadruk daarentegen op veiligheid.
Paul Scheffer is publicist en hoogleraar Europese studies. Hij was eerder correspondent in Warschau en Parijs. Hij heeft meerdere publicaties op zijn naam staan over de multiculturele samenleving.
Meer weten?
De vorm van vrijheid.
Auteur: Paul Scheffer.
Uitgeverij: De Bezige Bij, Amsterdam, 2018.
Klik op: https://www.managementboek.nl/boek/9789023467151/de-vorm-van-vrijheid-paul-scheffer?affiliate=1910
Het kosmopolitisme onderschat de conflicten waarmee de komst van zoveel culturen en godsdiensten gepaard gaat. Voor Europa is er zoveel veranderd de afgelopen decennia dat de balans is omgeslagen naar veiligheid ten koste van vrijheid als leidend thema. Zo hebben we in het oosten te maken met opkomend nationalisme in China en Rusland, in Noord-Afrika is sprake van toenemende conflicten en burgeroorlogen en tenslotte zien we in het westen afnemende Amerikaanse macht. In deze wereldwanorde wordt duidelijk waarom het toegenomen gevoel van kwetsbaarheid meer is dan een gevoel alleen. Burgers vragen om bescherming. Wanneer deze roep niet serieus genomen wordt, verliest de Europese Unie haar rechtvaardiging.
De samenleving is te verdelen in een beweeglijk deel en een honkvast deel. Het beweeglijk deel is actief over de grenzen, zowel fysiek als via internet en sociale media. De andere groep is honkvast en gericht op de directe omgeving. Deze groep is veruit het grootst. We zouden ons daar volgens Paul Scheffer meer op moeten richten. Bovendien zijn mensen met het hoogste inkomen en de beste opleiding ook het beweeglijkst. Ruimtelijke en sociale mobiliteit hangen dan ook samen. Dat verklaart waarom de houding van vooral de laagopgeleiden tegenover globalisering negatiever is. Deze breuklijnen tussen de beweeglijke bovenlaag en de honkvaste meerderheid leiden tot sociale en politieke spanningen. Politiek zien we dat vooral de middenpartijen die nationale en internationale oriëntaties willen verbinden onder druk staan. Ook zien we dat het populisme het sterkst wortel schiet in landen die van oudsher de liberale waarden propageren, Amerika en Groot-Brittannië. Zo vormde de migratiekwestie het belangrijkste motief voor de Britten om Europa te verlaten. Populistische partijen leggen sociale en culturele breuklijnen bloot die we serieus moeten nemen: internationalisme versus protectionisme. In de ogen van een belangrijk deel van de kiezers heeft de Europese politiek bijgedragen aan het gevoel van onmacht en onveiligheid. De afschaffing van de binnengrenzen, zonder dat er een effectieve handhaving van de gemeenschappelijke buitengrens is georganiseerd, symboliseert deze ontbrekende bescherming.
Vooral ten zuiden van Europa zal de aandrang om te migreren niet snel afnemen door de structurele oorzaken. Daarbij moeten we denken aan demografische ontwikkelingen, met name aan de bevolkingsexplosie in delen van Afrika. Ook klimaatverandering speelt een grote rol met zowel extreme warmte als overstromingen. De welvaartskloof tussen Noord en Zuid leidt tot politieke instabiliteit met gewelddadige conflicten tot gevolg. En tenslotte leiden bestaande migratienetwerken van migranten nieuwkomers aan.
Het idee dat we aan het begin van een volksverhuizing staan die niet te sturen valt, zorgt voor afweer en afkeer tegenover migranten. Scheffer stelt dat een samenleving opener wordt naarmate migratie kan worden gezien als een bewuste keuze in plaats van iets wat samenlevingen overkomt. Georganiseerde migratie kan veel positiefs bijdragen aan een samenleving, terwijl ongecontroleerde migratie leidt tot maatschappelijke spanningen. Hetzelfde geldt voor de opvang van vluchtelingen. De vraag die te weinig mensen zich stellen is welke migratie we de komende decennia zouden willen hebben. Een zeer restrictief beleid – zoals dat wordt bepleit door de meeste populistische partijen – heeft tot gevolg dat de bevolking krimpt. Een ruimhartige migratie- en asielpolitiek die door de kosmopolitische partijen wordt bepleit leidt op termijn tot een bevolkingsgroei voorbij de 20 miljoen. Een goed voorbeeld vindt Paul Scheffer Canada. Dit land maakt vooraf duidelijke keuzes over de gewenste migratie en de opname van vluchtelingen. Aan de arbeidsmigratie worden duidelijke eisen gesteld, de humanitaire opdracht is begrensd. De conclusie van Scheffer is dat de Europese Unie zich meer moet opstellen als een beschermende buffer die het mogelijk maakt om in een woelige wereld een eigen samenlevingsvorm na te streven. Een ruime meerderheid van de bevolking is noch voor open, noch voor gesloten grenzen. Maar de pleitbezorgers van deze uitersten dreigen het gesprek te overheersen. Zo wordt het maatschappelijk midden steeds minder gehoord.
Dat migranten die in een andere samenleving zijn opgegroeid de normen en waarden van hun omgeving hebben verinnerlijkt zal niemand verbazen. Migratie uit samenlevingen die de modernisering niet ten volle hebben meegemaakt, brengt normatieve conflicten met zich mee. Dat zien we in onze tijd bij nogal wat migranten met een moslimachtergrond. De geloofsbeleving van moslims in Nederland toont vooralsnog geen secularisering, eerder is sprake van toenemende religiositeit. Met opvattingen die vaak ver af staan van die van een ruime meerderheid van autochtone Nederlanders. Dat geeft veel onrust en vraagt om heldere keuzes.
De Europese Unie moet bescherming bieden in een tijd van globalisering. De economische oriëntatie van Europa schiet tekort. Een meer machtspolitieke rol van Europa is onvermijdelijk. Kenmerkend voor Europa is dat het een waardengemeenschap is waar mensenrechten een belangrijk onderdeel van het buitenlands beleid zijn. Tegelijk staan we voor de uitdaging een veiligheidsgemeenschap te worden. Het dilemma van macht en moraal zal ons blijven achtervolgen, juist nu zich in onze nabijheidgewelddadige conflicten manifesteren.
Paul Scheffer heeft een uiterst belangwekkend boek geschreven. Hij analyseert scherp en stelt cruciale vragen. Daarbij zet hij veelal uitersten tegenover elkaar en werkt vervolgens toe naar conclusies in het midden van het spectrum. De dialectische werkwijze van Hegel is hierin te herkennen. Leesbaarheid is daardoor groot. Het boek blijft boeien tot het eind.
Bert van Ravenhorst,
April, 2020
