“De huidige neoliberale moraal van zelfbeschikking leidt tot gruwelijke zelfoverschatting, oppervlakkige relaties en tal van verkeerde levenshoudingen”, zo stelt Joep Dohmen in zijn essay “Het leven als kunstwerk”, dat hij schreef in het kader van de Maand van de Filosofie (april 2008).
Vervolgens zegt hij dat de liberale moraal van zelfbeschikking gecorrigeerd moet worden met de boodschap dat mensen altijd op velerlei wijzen afhankelijk zijn van elkaar en dat ze elkaar hard nodig hebben bij de bepaling van hun vrijheid en hun zelfverwerkelijking. We zijn terechtgekomen in een cultuur van niet-inmenging, waarin niemand zich meer met iemand bemoeit. Het moderne individualisme dreigt te verworden tot narcisme, autisme en grootheidswaanzin, fulmineert Dohmen. De huidige generatie werd opgevoed tot een ‘dikke ik’ met weinig verantwoordelijkheidsgevoel.
Sinds de achttiende eeuw hebben we een gestage emancipatie van de burger gezien, een losmaking uit klassieke gemeenschapsvormen met natuurlijke ordeningen en hiërarchische verbanden.
Weg van de paternalistische cultuur waarin autoriteiten of religies bepalen wat we moeten denken en willen. De moderne tijd is in die zin het resultaat van een proces van gestage losmaking van individuen uit autoritaire, morele en levensbeschouwelijke kaders. Vanaf de jaren zestig van de vorige eeuw heeft deze emancipatie zich echter ontwikkeld tot de huidige vrijheidblijheid ideologie. Een doorgeslagen ideologie!
In de filosofie die Dohmen heeft ontwikkeld heeft hij zich laten inspireren door de Franse filosoof Michel Foucault, die vlak voor zijn dood in 1984 zei: “Waarom zou niet ieder van zijn leven een kunstwerk maken?” Wel waarschuwt Dohmen gelijk voor hoogdravendheid vanwege de suggestie dat het leven maakbaar zou zijn. Dat gaat te ver. Ons leven staat immers ook onder invloed van toeval. Waar het om gaat is dat je het leven niet laat verglijden in oppervlakkigheid. Dat je keuzes maakt die bij je passen. Dat betekent voor de één een spiritueel leven en voor de ander de nadruk op carrière of dienstbaar zijn voor je naaste. Wat je kiest is afhankelijk van jouw persoonlijkheid en de context waarin je leeft. Als je geen talent hebt voor muziek is het niet logisch dat je je richt op een loopbaan in de muziek.
Dohmen pleit voor zelfkennis en zelfreflectie. Wie ben je en wat past bij jou als persoon? Dit in plaats van een leven op de automatische piloot en achter iedere hype aanlopen voor korte termijngenot. Zelfkennis gaat over het milieu waar je uitkomt en over wat voor opvoeding je hebt gehad. Naast kennisverwerving over jezelf is het belangrijk dat je je actuele situatie doorgrondt. Dat vraagt bezinning over wie je bent geworden, met welke mensen je je hebt verbonden, wat voor werk je doet, wat je vaardigheden zijn en welke leefregels je hanteert? Wie zo met zichzelf omgaat leert waar het voor hem of haar wezenlijk om gaat. Op die manier zul je zoeken naar vormen waarin je fundamentele verlangens tot hun recht komen. Je handelt zo vanuit je diepste motivatie, waardoor het handelen minder willekeurig wordt.
Keuzes die je maakt hebben te maken met de situatie waar je in zit. Die gesitueerdheid brengt beperkingen met zich mee die we moeten erkennen. Concrete machtsverhoudingen zijn niet te ontkennen. Dat wel doen leidt tot frustratie. Bewust leven betekent dat je je dat realiseert. Het gaat om bezinning op de situatie waar je in zit en wat voor keuzes je daarin maakt. In de vrijheidspraktijk leer je je te verhouden tot je mogelijkheden, wensen, verlangens, de ander, de staat en de instituties. In algemene zin moet je telkens opnieuw leren geen slaaf te worden van je verlangens of emoties, maar je eigen doelen en middelen kiezen.
Het maken van authentieke keuzes vraagt om vaardigheden van reflectie. Reflectie bijvoorbeeld door autobiografische notities als een dagboek en brieven. Immers op papier orden je je gedachten. Reflectie ook door gesprekken met vrienden waarbij gedachten kritisch getoetst worden. Ook op retraite gaan is een mogelijkheid tot bezinning.
Het boek van Dohmen heb ik achter elkaar uitgelezen. Het is een toegankelijk werk van praktische filosofie waarin een antwoord wordt gegeven op de oppervlakkigheid die onze huidige tijdgeest kenmerkt. Een lastig antwoord in een tijd waarin religie, autoriteit en grote denkrichtingen aan waarden ingeboet lijken te hebben als richtlijn voor ons dagelijks handelen. Een aanrader en een opsteker voor de Maand van de Filosofie!
Bert van Ravenhorst,
December 2008.
