Toen ik 20 was, zat ik wel eens na te denken over de vraag: ‘Waarom ‘gedraagt’ een mens zich eigenlijk?’ Gedragingen van mensen als een continue doorgaand vloeiend proces van doen en/of niet doen.
Destijds schreef ik er een keer een essay over waarin ik de tweede hoofdwet van de thermodynamica als logische basis voor menselijk gedrag benoemde. Jaren later kwam ik nog eens een boek tegen van Jeremy Rifkin getiteld ‘Entropy, A New World View’, waarbij deze het concept entropie toepaste op de wijze waarop we met energie en grondstoffen omgaan. Rifkin stelde in 1984 in dit boek dat technologische landen in toenemende mate hulpbronnen zoals fossiele brandstoffen en mineralen verspillen, wat, als er niets aan wordt gedaan, zal leiden tot de vernietiging van de beschaving. Iets dat eerder op kleinere schaal is gebeurd in vroegere samenlevingen.
Ik zag de tweede hoofdwet toen juist als een fundamenteel psychologisch verklaringsmechanisme en vertaalde deze in die richting.
Wat is de tweede hoofdwet van de thermodynamica?
Die tweede hoofdwet van entropie en energie stelt dat elke systeem streeft naar een maximale entropie en minimale energietoestand. Entropie is een maat voor ‘wanorde’ en ‘maximaal aantal mogelijke microtoestanden’. Microtoestanden zijn de statistisch mogelijke bewegingstoestanden van elementaire bouwstenen als atomen en moleculen in een systeem/ruimte. Zeg maar het aantal mogelijke manieren om door een ruimte te ‘krioelen’.
De formule om de entropie te berekenen is S = k ln(W) . Hierbij is S de entropie, k de constante van Boltzmann en W is het aantal ‘microtoestanden’ van deeltjes in een systeem.
Entropie als psychologische ‘driver’
In mijn essay destijds verving ik in psychologische zin de term ‘microtoestanden’ door ‘aantal realisatiemogelijkheden voor gedragsvariaties’. Lees: ‘mogelijke gedragsvrijheidsgraden in een samenleving/systeem’ waarbij ‘ieder mens als subsysteem daarbinnen een bepaalde set gedragskeuzemogelijkheden’. Het streven naar een minimale energietoestand verving ik door het woord ‘persoonlijke gemakzucht’. Een soort ‘maximale gedragsmogelijkheden realiseren met minimale energie’.
Verder stelde ik dat veranderingen in maatschappelijke ordeningen erop gericht zijn een steeds grotere individuele en collectieve entropie (lees: keuzemogelijkheden in gedrag) รฉn gemakzucht mogelijk te maken.
Box: Entropie en maatschappij
Ook opย maatschappelijk niveau is dit mechanisme werkzaam. Entropie staat dan voor de geleidelijke degradatie van een systeem of samenleving, voor toenemende wanorde. Zet op kleine schaal maar eens enkele kleuters in een goed opgeruimde kamer (lage entropie) bij elkaar. Na een uur zal de entropie in de kamer aanmerkelijk hoger zijn. Toenemende heterogeniteit kan gepaard gaan met toenemende wanorde.
De tegenovergestelde kracht is de vorming van (soms spontane) โordeningenโ om energiestromen te kanaliseren. Daarbij neemt de entropie van een veel groter systeem toe, en op een kleiner terrein af. Bijv. wij als mensen gebruiken energie van de zon. Dat gebruik laat de entropie toenemen. Een deel van dat gebruik leidt echter tot โordeningenโ die het mogelijk maken datย over een groter vlak de entropie juist toeneemt. Net zoals een kachel die we maken een geordend instrument is. Maar stookgebruik ervan zal een grotere entropie bewerkstelligen.
Entropieproblemen en een mogelijke entropiedood
Maar……blind in het entropiseringsproces zitten van individuen en collectief, zonder bewustzijn hoe je een systeem ordent en wat een systeem kan hebben respectievelijk wat diens systeemgrenzen zijn, leidt onvermijdelijk tot entropieproblemen. Uiteraard speelt de mate van openheid of geslotenheid van een systeem daarbij ook een rol.
Clare W. Graves, grondlegger van spiral dynamics, stelde ooit dat een systeem dat zich qua wijze van denken niet kan aanpassen aan toenemende omgevingscomplexiteit, de โentropie-doodโ sterft. Entropie als maat voor โwanordeโ. Je creรซert een zodanig grote chaos door manieren van denken en handelen dat andere โdenkfundamentenโ en daaruit voortvloeiende wijzen van ordening noodzakelijk worden. Lukt dat niet dan sterft het systeem af.
Ashby’s law of Requisite Variety
Ook Ashby’s law of Requisite Variety wijst in die richting. Die wet zegt botweg: โvariety can destroy varietyโ. Een varieteit waar het reguleringssysteem te weinig regulerende variรซteit tegenover kan stellen, sterft af. Dat leidt tot een complexiteit die gepaard gaan met een toenemende maatschappelijke โentropieโ resulterend in versplintering en verval.
De NEP
En dan doemt de vraag op hoe dat eigenlijk zit met het systeem Nederland in termen van een al dan niet versnellende spurt richting zijn eigen entropiedood? Misschien moeten we voor de aardigheid de NEP-prijs gaan invoeren voor die partij of politicus die daar het meest toe bijdraagt. De Nederlandse EntropiseringsPrijs.
Tot slot
Dat essay overigens vonden destijds studenten en menig leraar maar niks. Gedrag funderen op รฉรฉn wet uit de natuurkunde was ‘not done’. Uiteraard zijn er filosofische vraagtekens te stellen bij dat essay, en de kwaliteit ervan. En natuurlijk zijn er andere invalshoeken om gedrag te bestuderen.
Maar achteraf gezien, zoveel decennia later bedenk ik me nu, was dat nog niet zo’n gek essay voor die leeftijd. En zeker in die tijd.
Max Herold
Februari 2024
