“We bevinden ons in de overgang naar een nieuw type samenleving, waarin technologie en sociale netwerken steeds meer onze manier van communiceren, werken en zorg bepalen.” stelt Kim Putters op de achterkant van zijn boek Veenbrand. Het is precies die transitie waar dit boek over gaat. Kwesties die sluimeren als een veenbrand, maar snel aan de oppervlakte kunnen komen in onze zo op het oog tevreden samenleving.
Kim Putters is directeur van het Sociaal en Cultureel Planbureau, bijzonder hoogleraar beleid en bestuur van de zorg aan de Erasmus Universiteit in Rotterdam en kroonlid van de Sociaaleconomische Raad (SER).
Meer weten?
Veenbrand – Smeulende kwesties in de welvarende samenleving
Auteur: Kim Putters
Uitgeverij: Prometheus | 1e druk, 2019
Klik op: https://www.managementboek.nl/boek/9789044640090/veenbrand-kim-putters?affiliate=1910
Het heeft er nu toch wel alle schijn van dat we midden in de overgang naar een ander type maatschappij zitten. Na jaren debatteren over de netwerk- en informatiesamenleving zijn we er definitief aanbeland. Een dergelijke overgang naar een fundamenteel andere manier van samenleven leidt tot spanningen. Vergelijkbare transities zorgden in het verleden voor bestaans- en baanonzekerheid, maar ook voor potentieel maatschappelijk conflict en zelfs oorlogen. Totdat er nieuwe zekerheden werden gevonden.
Putters stelt dat de elite van ons land nog steeds achter oude principes van economische voorspoed aanloopt en blind is voor de smeulende kwesties die erachter schuilgaan. Wereldwijd groeit het urgentiegevoel om breder te kijken dan enkel naar economische groei en materiële welvaart. Onze manier van consumeren, reizen, wonen en samenleven zal moeten veranderen als we de klimaatvraagstukken het hoofd willen bieden en tevens een inclusieve samenleving willen zijn. Die inclusieve samenleving staat onder druk nu het verschil tussen de bovenlaag en de onderkant van de samenleving groter lijkt te worden en de middengroepen zich steeds onzekerder voelen. De grote vraag is hoe de inclusieve samenleving van de toekomst eruitziet. Klimaatverandering, globalisering, migratie en technologie grijpen daarop diep in, vooral als de instituties het vertrouwen van mensen verliezen. Zonder een nieuw economisch- en samenlevingsmodel en zonder een politiek die daarover een vergezicht schetst, zal polarisatie extremer worden volgens Kim Putters. De veenbrand kan dan een uitslaande brand worden.
Wat zijn dan die vier smeulende vraagstukken waar we voor staan?
Brede welvaart: overfocus op economische groei miskent het maatschappelijk onbehagen
We kunnen niet meer naar de toekomstige ontwikkelingen in arbeidsrelaties en sociale en economische verhoudingen kijken zonder dit te verbinden met vraagstukken van duurzaamheid. Een breder welvaartsperspectief is nodig. Zonder samenhangende aanpak van veiligheid, volkshuisvesting en gezondheid zullen de verschillen in levensverwachting en ervaren veiligheid tussen bevolkingsgroepen groter worden.
Veel nadruk ligt op kostenbesparingen en efficiency, terwijl er ook een nieuwe invulling van solidariteit wordt gezocht. Als je een participatiemaatschappij nastreeft dan vraagt dat om de verbinding tussen economische en sociale argumenten. Er moet bij beleidskeuzes meer rekening gehouden worden met belangrijke maatschappelijke en sociale trends zoals discriminatie, eenzaamheid, kwetsbaarheid, mediagebruik of duurzame consumptie, die buiten de veelal kwantitatieve doorrekeningen liggen.
Onze politieke democratie wordt gewantrouwd, de maatschappelijke democratie lijkt verdwenen en een louter economisch verhaal compenseert dat niet meer. Wat overblijft is een geïndividualiseerde samenleving die op wantrouwen leunt en zo kan afkoersen op verdere fragmentatie en chaos.
Een leven lang ontwikkelen: niet louter een kwestie van werk, maar ook van identiteit en verbondenheid bij toenemende diversiteit
Het behalen van een diploma is geen garantie meer voor een goed bestaan. De toegenomen complexiteit van de samenleving vraagt om voortdurend ontwikkelen in welk vakgebied je ook actief bent. Het gaat over persoonlijke ontwikkeling van mensen en hun verhouding tot de samenleving. Daarmee raakt het onze nieuwe manier van werken, leren, zorgen en samenleven.
In een samenleving die verder vergrijst en cultureel meer divers wordt is dat inlevingsvermogen onmisbaar. Tegelijkertijd zien we dat gescheiden werelden (bubbels) steeds sterker worden en mensen vaker langs elkaar heen leven.
Nieuwe sociale ongelijkheid: Nederland wordt steeds minder inclusief
De huidige veelal aparte regelingen voor zorgkosten, onderwijsondersteuning of werkloosheid lijken in de praktijk steeds minder effectief en eerlijk uit te pakken, wat tot nieuwe sociale ongelijkheid leidt. De eerste oorzaak ligt in het feit dat in het dagelijks leven van nu alles door elkaar loopt. Werken, leren en zorgen worden steeds meer gecombineerd. De combinatiedruk vraagt om op de persoon passende arrangementen.
Een tweede reden is dat de wederkerigheid waarop de verzorgingsstaat is gebaseerd niet altijd meer lijkt te werken. Jongeren betalen mee, maar ze vragen zich af of er voor hen nog pensioen is. Middengroepen ervaren dat ze net buiten alle regelingen en toeslagen vallen, terwijl ze er wel aan meebetalen.
De verschillen tussen hoog- en laagopgeleiden, maar ook tussen autochtonen en mensen met niet-westerse migratieachtergrond worden hardnekkiger.
Het urgentste probleem van onze samenleving is wel het groter wordende etnische conflict. Er ligt bij migranten en hun kinderen enerzijds een groeiende teleurstelling over de Nederlandse samenleving op de loer, omdat ze in hun ogen alles doen wat jarenlang van hen en hun ouders werd gevraagd in het kader van integratie. De autochtone bevolking maakt zich anderzijds zorgen, vanwege de toegenomen spanningen op het wereldtoneel, de radicalisering en de toestroom van vluchtelingen. Bijna de helft van de bevolking meent dat de kloof tussen de leefwijze van moslims en de West-Europese leefwijze niet overbrugbaar is.
Democratische rechtsstaat: het sociaal contract lijkt uitgewerkt
Er is iets mis. Zo’n 30 procent van de bevolking is inmiddels structureel afgehaakt en heeft niet of nauwelijks het gevoel dat de landelijke politiek haar belangen vertegenwoordigt.
De Nederlandse bevolking is hoger opgeleid en heeft behoefte aan meer zeggenschap via on- en offline raadplegingen. Dat geldt ook voor de dagelijkse afwegingen in buurten, scholen, bedrijven en zorginstellingen. Democratische vernieuwing blijft achter om in deze behoefte te voorzien.
Daarnaast is de kern van de Nederlandse politieke cultuur dat er gezocht wordt naar gedeelde belangen tussen minderheden. Dat betekent geven en nemen. De grote vraag is in hoeverre die bestuurlijke cultuur nog houdbaar blijft als de systemen en arrangementen steeds individueler worden en mensen deze compromissen als kiezersbedrog ervaren.
Het lijkt onvermijdelijk dat burgers, politiek en overheid de macht en de rollen opnieuw verdelen, oftewel een nieuw ‘sociaal contract’ opstellen.
De onderliggende veenbrand wordt versterkt door het stapsgewijs dalende aanzien van de media. Kritiek op sensatiezucht en overdrijving, tegenstrijdig nieuws en de kleine groep die bepaalt wat we te zien krijgen zijn daar debet aan.
Tot slot
Kim Putters beschrijft de vier smeulende vraagstukken aan de hand van columns die hij tussen 2014 en 2018 in het Financieel Dagblad heeft gepubliceerd. De bundeling geeft samen met het inleidende hoofdstuk een beeld van wat er aan de hand is. Tegelijk zijn de thema’s die Putters beschrijft zo groot dat je als lezer wel enigszins blijft zitten met de vraag: Wat nu? Even fragmentarisch als de columns zijn namelijk ook de oplossingen die naar voren worden gebracht. Graag had ik gezien dat Putters een begin had gemaakt met het grote verhaal waarvan hij de noodzaak bepleit.
Bert van Ravenhorst
December, 2019
