Het communisme heeft de concurrentie met het kapitalistisch model niet overleefd. Toch is de nieuwe wereldorde van vrijheid en welvaart, waarvan men bij het vallen van de muur droomde, er niet gekomen. Kan die droom er überhaupt ooit komen?
Het was het begin jaren ’80 dat sommigen al begonnen te vermoeden dat het in stand houden van het communisme niet meer betaalbaar zou zijn. Dit mede als gevolg van technologische ontwikkelingen in de wereld. De hoge beheersingskosten en efficiency verliezen wogen niet meer op tegen de veel efficiëntere en innovatievere combinatie van democratie en vrije markt: de zogenaamde gemengde economieën.
Met de daadwerkelijke val van de muur werd een nieuwe tijd tegemoet gegaan. Zo was de mening. Het kapitalisme en de vrije markt economie hadden immers overwonnen. Er werd zelfs gesproken over ‘het einde van de historie’ en ‘het einde van het denken in absolute waarheden en ideologieën’ door mensen als de toen beroemde professor in de politieke economie Francis Fukuyama (die overigens aangeeft niet goed begrepen te zijn). Het moment van euforie dat plaatsvond aan het einde van de koude oorlog, creëerde een illusie van harmonie die kort daarna helaas inderdaad een illusie bleek te zijn.
In de zomer van 1993 publiceerde het tijdschrift ‘Foreign Affairs’ een artikel van Samuel Huntington onder de titel ‘A clash of Civilisations’. Dat artikel leidde volgens de redactie in drie jaar tijd tot meer discussie dan enig ander artikel dat zij sinds 1940 had gepubliceerd. Huntington schreef o.a.:
”In de wereld na de koude oorlog tellen vlaggen mee, net zoals andere symbolen van culturele identiteit, waaronder kruisen, halve manen en zelfs hoofddoeken.” Huntington haalt de illusie van harmonie genadeloos onderuit en stelt het conflict tussen culturen centraal.
In dit essay worden de culturen niet beschreven op de wijze waarop Huntington dat deed maar wordt gebruik gemaakt van het model van Clare W. Graves. Graves ontwikkelde zijn systeem in de jaren ’50, ’60 en ’70. Doel zal zijn daarmee de verschillende botsingen wat scherper te ordenen. Ook worden niet de termen gebruikt die in zijn model gebruikelijk zijn. Dit om de leesbaarheid te verhogen voor mensen die zijn systeem niet kennen.
Daarbij worden ook een aantal auteurs aangehaald die bepaalde aspecten van de ‘botsende beschavingen’ accentueren. Tevens wordt in dit essay aandacht besteed aan een botsing die niet door Huntington is beschreven maar wel naar voren komt vanuit het model van Graves. Die botsing is die tussen de McWorld van Benjamin Barber en wat hier zal worden genoemd ‘Groene Empathie’.
Voor een korte intro in het model van Clare W. Graves zie:
http://www.managementissues.com/
images/schema_denkfundamenten_sd.html
Tegelijkertijd ben ik me er van bewust dat ik in dit essay de nadruk leg op de schaduwzijde, de donkere kant, van mondiale ontwikkelingen. Dat laat natuurlijk onverlet dat er ook positieve zaken zijn waar te nemen.
Trends van toen.
Twee toekomstvoorspellers, James Dale Davidson en Lord William Rees – Mogg, zagen destijds, net als Huntington, een vergelijkbare ontwikkeling. Ze combineerden een aantal concrete waarnemingen met elkaar die in de tegenwoordige tijd, 20 jaar later, opmerkelijk accuraat blijken te zijn.
In een van hun boekwerken met de titel ‘The Great Reckoning’ wijdden ze destijds een heel hoofdstuk aan wat ze noemden ‘Mohammed replaces Marx’. Daarmee bedoelden ze dat de Oost-West tegenstelling zou worden vervangen door Noord-Zuid.
Box: Pauselijke en bisschoppelijke agressie eeuwen terug als kiem.
Deze culturele botsing, zo kan men stellen, heeft uiteraard al veel eerder een aanvang genomen. Met de ongebreidelde en perverse agressie zoals die in naam van de kruistochten in de middeleeuwen ten toon is gesteld, is door de Europeanen daarvoor al een basis gelegd. De eminente godsdienstexpert Karen Armstrong schrijft daarover in haar boek ‘De geschiedenis van God’:
”Toen de kruisvaarders in 1099 Jeruzalem veroverden, stortten ze zich met de ijver van een Jozua op de Joodse en Islamitische bewoners en slachtten ze hen zo wreed af, dat zelfs hun tijdsgenoten ontzet waren. Vanaf die tijd beschouwen de Europese Christenen de Joden en Moslims als Gods vijanden.”
Terwijl sommige Europese Christenen zich ten doel stelden de Islam in het Midden Oosten uit te roeien, hielpen paradoxaal sommige Moslims in Spanje het Westen op datzelfde moment zijn eigen beschaving te ontwikkelen.
Kortom, zo stelt Karen Armstrong, heeft de kruisvaardersreligie van het Westerse Christendom geleid tot een scherp onderscheid tussen de kerk van Rome en de andere monotheïstische godsdiensten.
‘-Isme’ tegen ‘-Isme’.
De botsing zoals beschreven door Davidson en Rees – Mogg is en een van ‘–Isme’ tegen ‘-Isme’. Met zou kunnen zeggen een botsing tussen dichotome denksystemen. Dat wil zeggen menselijke systemen die denken en handelen vanuit bipolariteit: of/of, links versus rechts, Norm versus afwijking van de Norm etc.
Box: De wereld vanuit ‘Isme-denken’ beschouwen.
Wat zijn de kenmerken van mensen die de wereld vanuit het dichotome (-Isme)denken beschouwen?
Zij geloven in vier grote krachten :
• Gehoorzaamheid.
• Orde.
• Straf.
• Absolute Waarheid.
De gehoorzaamheid impliceert een hogere autoriteit, iemand van de absolute waarheid. De gehoorzaamheid aan die autoriteit is erg groot, als deze erkend is.
Bij het tweede punt, ‘orde’, wordt comfort en rust gezocht in structuren en ordeningen.
Mensen die de wereld in termen van ‘-Isme’ beschouwen (absolutistisch of/of denken) zijn erg gevoelig voor angst en in de basis risicomijdend. Daarom klampt de volwassene zich vast aan het zekere, aan structuren die veiligheid bieden en die liefst tot in detail zijn uitgewerkt.
De kracht van de ‘Ware’ overtuigingen wordt gedemonstreerd door het straffen van de ongelovingen. Er is schaamte over het doen van slechte dingen die in strijd zijn met de Waarheid en het omgaan met ‘slechte’ mensen: de ‘niet-gelovigen’ wordt vermeden.
Mensen met veel ‘-Isme’ zijn gevoelig voor absolute waarheden: het katholieke geloof, de islam, het humanisme, het communisme etc.. Zij hebben de overtuiging dat hun manier de enige manier is. Om succesvol te kunnen zijn moet je zijn zoals zij. Om in de hemel te komen moet je zijn zoals zij en hun regels precies volgen. Omdat er sprake is van absolute overtuigingen, wordt de boodschap ook uitgedragen. Iedereen moet die hebben vanuit het motto:”Wij weten wat goed voor je is.” Deze kleur heeft de neiging zijn eigen sociale orde aan anderen op te leggen.
‘-Isme’- wereld beschouwers verkondigen absolute waarheden in politieke zin zoals liberalisme, socialisme, communisme en kapitalisme. Of ze nu links of rechts zijn. Dat maakt niet uit. De ondertoon is dezelfde: ‘-Isme’. De overtuiging daarbij is ook dat Hun Overtuiging ook goed voor jou is. Dan zie je bijvoorbeeld dat de hele wereld bekeerd moet worden richting een bepaald ‘geloof’.
Samuel Huntington vertelt over de roman Dead lagoon van Michael Dibdin. Het personage van de Venetiaanse nationalistische demagoog geeft daarin zelfs een verscherpt accent van een agressieve vorm van ‘-Isme denken’:
”We kunnen geen echte vrienden hebben zonder echte vijanden. Als we niet haten wat we niet zijn, dan kunnen we niet houden van wat we wel zijn. Dit zijn oude waarheden die we na meer dan een eeuw van sentimentele zedenprekerij op pijnlijke wijze herontdekken. Wie dit ontkent, ontkent zijn familie, zijn erfdeel, zijn cultuur, zijn geboorterecht, zijn eigen innerlijke zelf. Hem zal niet snel vergeven worden.”
In de geschiedenis zijn er diverse aanvullende parallellen te vinden als het gaat om religie. Een voorbeeld geeft de historicus Leo Lucassen. Hij schrijft in zijn artikel ‘moslims nu zijn de katholieken van toen’ over vele vergelijkbare voorbeelden waaronder dat van katholieke Ieren aan het begin van de 19-de eeuw. Gedreven door misoogsten emigreerden ze met honderdduizenden tegelijk. In Engeland kwamen ze terecht in de sloppenwijken van Manchester, Liverpool en Londen. Ze werden enerzijds als een bedreiging gezien omdat ze voor een lager loon werken. Maar ook hun katholieke achtergrond bleek polariserend te werken omdat die anders was dan de Anglicaanse kerk. Dat leidde tot grote strubbelingen onder het motto ‘Pausdom en katholiek despotisme óf Engelse liberale vrijheid.’
Men zou ook hier kunnen zeggen: de ene religie tegenover de andere. Beide gevangen in absolutistische denkbeelden. Het ene ‘-Isme’ tegenover het andere ‘-Isme’.
Net als bij de Ieren versus de Engelsen worden tegenstellingen ook tussen werelddelen met bijbehorende religies versterkt door economische factoren.
De Islam, waarbij je geen rente mag vragen, maakt een economie minder productief dan economieën die een andere grondslag, met rentevoet, hebben. Zo stellen Davidson en Rees – Mogg althans in hun eerdergenoemde boek ‘The Great Reckoning’ uit 1993.
Terugkijkend hield dat volgens hun mensen in armoede vergeleken met Westerse landen. Maar waar de Europese landen een grote veroudering van de bevolking tegemoet gingen en minder kinderen kregen, waren (en zijn) vrouwen in Noordafrikaanse en andere Arabische landen veel vruchtbaarder met vier tot zes kinderen. Dit zou, schreven ze destijds, mede gezien de arme economieën waar ze in leefden een druk geven om over het rijkere Europa uit te zwermen. En dat zou weer tot culturele botsingen leiden in datzelfde Europa. Dat was een scherpe profetie die ze afgaven.
McWorld: de wereld van modernisering en verwestersing.
Naast absolute religieuze ideologie versus absolute religieuze ideologie, elk met zijn gevestigde belangen, is er ook nog zoiets als ‘McWorld’. Dat zegt althans Benjamin Barber in zijn boek Jihad vs McWord.
Deze wetenschapper stelt dat technologie, globalisering en gemakkelijkere internationale handel leiden tot een soort McWorld. Dit gecombineerd met een individualiserende ik-maatschappij. Dat zorgt voor een soort universele Amerikaanse afdruk op de hele wereld met daaraan gekoppeld een toenemende macht en invloed van diverse multinationale bedrijven. McWorld is de wereld van de belevingseconomie ‘on top’.
Technopolie viert de boventoon: de onderwerping van alle culturele uitingsvormen aan de almacht van techniek en technologie.
Beleving en ambitie, gecombineerd met gedachten als ‘alles is mogelijk’ maakt dat werken vanuit een McWorld-denken de missie wordt:”McWorld in elk huishouden op de aarde.” Een kwestie van design en effectieve ‘advertising’ en marketing. Naast lobbyen voor wetten die je verder helpen, het beïnvloeden van de Wereldhandelsorganisatie etc. McWorld ‘s – economische gedachten sturen de wereld en politiek is economie waarbij geld de politici motiveert. Je kunt dan spreken van een soort economische totale overheersing. En het mag duidelijk zijn. McWorld geeft aanleiding tot nieuwe type botsingen.
Box: McWorld filosofie.
McWorld is natuurlijk ook de wereld van de vrije markt die tot in het extreme is doorgevoerd.
De filosoof Hans Achterhuis laat in zijn boek ‘de utopie van de vrije markt’ zien dat de in Europa nauwelijks bekende Ayn Rand met haar boek (utopie) ‘Atlas Shrugged’ een van de grote fundamentenleggers was van deze gedachten. In Atlas Shrugged proberen kapitalistische utopisten op allerlei manieren de bestaande samenleving kapot te maken. Alleen wanneer de ondergang en de vernietiging van de oude wereld volledig zijn, is het voor hen mogelijk om de nieuwe utopistische economie van het vrije marktkapitalisme op te bouwen. Eigenbelang is het centrale concept in deze wereld. De mens moet in deze visie weer leren dat hij altijd moet handelen ‘met het oog op zijn rationele eigenbelang’.
Vooral via scheppende productie kiest de mens voor zijn rationele eigenbelang. Wat hij op deze wijze creëert, is zijn eigendom dat onschendbaar is. In deze wereld produceert, concurreert en handelt iedereen met elkaar. Niets wordt uit betrokkenheid of vriendschap gedaan, alles moet door eigen arbeid worden verdiend. De superkapitalisten laten zelfs niet na elkaar te vertellen hoe graag ze de ander beconcurreren en het vel over de oren halen. Dat is alleen maar goed voor de productie en de welvaart die op deze wijze snel groeien. Volgelingen van Ayn Rand waren o.a. Milton Friedman met zijn Chicago Boys en niet te vergeten Alan Greenspan. Zie ook: http://www.managementissues.com/globalisering/globalisering/
de_shockdoctrine._20080101479.html
McWorld versus ‘Clan-first! en McWorld versus ‘Religieus –Isme’.
De structuur van de politieke loyaliteit, zo stelt Huntington, is onder Arabieren en onder Moslims altijd diametraal tegenover gesteld geweest aan die in het moderne Westen.
In het Westen was de nationale staat met zijn nationale wetten en regels het toppunt van politieke loyaliteit. Als minister en ambtenaar werk je voor de staat. Die schrijft de normen voor en daar houd je je aan. Net zoals een ‘-Isme’ denkende burger zich aan de wetten en regels houdt. Staatswetten en regels gaan boven alles. Die staan als het ware boven hem resp. zijn van een hogere orde.
In de Arabische wereld waren/zijn twee fundamentele structuren belangrijker. Enerzijds waren dat de religie/cultuur/wereldrijk en anderzijds vooral de familie/clan/stam. Stammen (clans) hebben, zo geeft Huntington verder aan, altijd een centrale plaats ingenomen in de politiek van de Arabische staten. De grondlegger van Saoedie-Arabië had zijn succes voor een belangrijk deel simpelweg te danken aan de slimme wijze waarop hij een stammencoalitie tot stand wist te brengen via huwelijken en andere middelen. In andere landen zoals bijv. Libië zijn er tenminste 18 grote stammen. In Soedan leven ongeveer 500 stammen.
In een tribale wereld is de clan/familie belangrijker dan de Staatsregels. In Westerse landen is dat omgekeerd. Als je in een clancultuur iets gedaan wilt krijgen doe je dat via de familie. M.a.w. ook ambtenaren regelen iets voor je omdat je ‘van de clan bent’. ‘Regels’ worden niet gezien als Absolute Normen maar als verlengstukken om de clan te dienen. En haal het daarbij niet in je hoofd de familie/clan te benadelen of te schande te maken.
Terzijde: Als bevolkingsgroepen met een sterke ondertoon van clans/stammen met elkaar slaags raken leidt dat gemakkelijk tot ‘etnische zuivering’: het zuiver houden van de bloedverwantschappen. Kijk maar eens naar wat er bijvoorbeeld in Rwanda gebeurde.
We hebben dus niet alleen te maken met lokale gemeenschappen van gelovigen (religieuze / –isme identiteit) maar juist ook met gemeenschappen gebaseerd op een ‘clan-first! systeem’: etniciteit gebaseerd stammen denken en bloedverwantschappen. En dat botst ook met McWorld.
Thomas L. Friedman geeft in zijn boek ‘de aarde is plat’ een treffende omschrijving van de verschillen tussen Clan-denken en McWord – denken met zijn individualistische trekken als hij schrijft:
“Tribale culturen en denkwijzen overheersen nog steeds in veel Arabische landen, en die stammencultuur staat haaks op samenwerking. Wat is het motto van de stammencultuur? “Ik, mijn broeder en mijn neef.” Wat is het motto van de globalist die wereldwijde leveranciersnetwerken bouwt? “Ik, mijn broer, mijn neef, drie jeugdvrienden, vier mensen in Australië, twee in Being, zes in Bangalore, drie uit Duitsland en vier mensen die we allemaal op het internet hebben gesproken, kunnen tezamen een wereldwijd netwerk creëren.“
Let op: sommige migranten verwarren ‘baantjes krijgen via netwerken’ met ‘baantjes krijgen via de clan’. Er zit echter een wereld van verschil tussen baantjes krijgen via ‘ik, mijn broeder en mijn neef met de bijbehorende familie/clandruk’ en het ‘jeugdvriendennetwerk dat je zelf verder kunt uitbouwen’.
McWorld wordt als een duidelijke bedreiging gezien van plaatsen in de wereld waar lokaal clandenken primair het leven bepalen. Of het nu de Koerden zijn in Irak, de Basken of de verschillende stammen en clans in Afghanistan zoals de Panthans, Hazaras, Oezbeken en Tajiks. Ze voelen zich door deze mondiale ontwikkelingen in het nauw gedreven. Stamverbanden en eeuwenoude patronen worden door het expansieve economische karakter van McWorld bedreigd. Een eenvoudig voorbeeld. Stammen die bijv. honderden jaren bepaalde natuurlijke stoffen hebben gebruikt en geleverd, mogen dat plotsklaps niet meer omdat het DNA-profiel, de genetische structuur, is ’gepatenteerd’ door een bedrijf uit een ander werelddeel. Iets dat vraagt om een tegenreactie.
Box: Etno – nationalisme.
In sommige landen kan men spreken van ‘etnisch nationalisme’. Een mix van ‘clandenken’ en ‘-Ism-denken’. Amy Chua beschrijft in haar boek ‘world on fire’ praktijken van wat het betekent een vrije markt met McWorld denken op te dringen aan een clancultuur. Ze geeft vele voorbeelden, ook vanuit het verleden van haar eigen familie, van kleine etnische clans die zeggenschap krijgen over een groot deel van een gebied. Dat leidt tot het ontstaan van ‘etno-nationalisten’: clans die dominant zijn in een land. Een staat is dan niet zozeer een democratisch systeem met een absoluut karakter van wetten en regels voor iedereen en uniform toegepast. Iets dat boven de partijen staat. Nee, een staat verwordt dan tot een expressie en leefmiddel van een clan. Iets dat logisch volgt uit ‘clan first’- denken.
Dit leidt vaak tot het loskomen van onderdrukte etnische spanningen met andere clans met alle ‘zuiveringstendensen’ van dien.
McWorld versus ‘religieus –Isme’
McWorld bedreigt ook de religieuze ‘-Isme’ denkers. Degen die handelen vanuit absolutistische dogmatische interpretaties van religieuze geschriften.
Voor het ‘fundamentalistische denken’ wordt de wereld door alle McWorld ontwikkelingen steeds slechter. De Normen staat immers onder druk en worden bezoedeld! Het is vanuit de perceptie van de laatstgenoemden een beetje te vergelijken met Madonna die een optreden geeft in een moskee waardoor mensen geestelijk worden verontreinigd met zaken die niet horen. Niet passen bij de Normen (die van een hogere orde zijn). Snelle muziek, snelle computers, MTV, internet als een expressie van de individualiserende wereld die een uitholling en bedreiging vormen van de ‘oude’ cultuur en bijbehorende samenlevingsvorm.
McWorld versus het ‘-Isme’ van de Staat met zijn Wetten en Regels.
En dan hebben we nog de botsing met de Soevereine Staat zelf. Historisch hebben McWorld – ondernemingen altijd moeite gehad met de publieke functies van een natie omdat deze werden ervaren als een onterechte inperking van winstmogelijkheden. Inmiddels hebben grote ondernemingen een enorme steeds groter wordende invloed op de politiek. Hierover schrijft Joe Bakan in zijn boek ‘The corporation, het pathologisch streven naar macht en winst’:
“De manager die vanwege een principiële zorg voor de integriteit van het democratische proces weigert zich bezig te houden met de beïnvloeding van de politiek, brengt niet alleen schade toe aan de eigen aandeelhouders maar ook aan de wettelijke verplichting van de onderneming de eigen belangen te bevorderen. Het is niet de taak van de mensen die leiding geven aan een grote onderneming de democratie te beschermen, maar om in te spelen op de onzekerheden en de obstakels die zij opwerpt te omzeilen.”
Overheden en politiek zijn inmiddels op talloze plekken gecapituleerd en dan gaan regelmatig andere belangen wegen. Een klein voorbeeld is Edison Schools. Dat is een beursgenoteerde onderneming die scholen beheert voor plaatselijke overheden en die uiteindelijk zelf scholen wil bezitten. Enkele jaren geleden kelderden de aandelen van het bedrijf. Om te bezuinigen heeft het bedrijf de schoolboeken, computers, laboratoriumgereedschap en andere zaken van de hand gedaan en de bedrijfsleiding in een klaslokaal gestopt.
Nieuwe keizerrijken.
De nieuwe keizers en keizerrijken zijn in McWorld de superkapitalisten met hun bijbehorende organisaties van de eerder genoemde Ayn Rand geworden waarvan er menigeen heel wat meer geld omzet als het bruto nationaal product van een land. In zijn uitwassen zou je het een ‘wild’ kapitalisme kunnen noemen. Net zoals in vroegere tijden in het wilde westen er een was van cowboys, rednecks en ‘gunmen’ met relatief weinig overheidsbemoeienis, zo zie je een speelveld ontstaan waarop nationale overheden relatief weinig vat hebben: de wereld als ‘vrijhandelsplek’.
Box: de natiestaat als ‘vazalbedrijf’ van de nieuwe keizerrijken
Ook de eerder genoemde Davidson en Rees – Mogg geven in een later boek dat ze schreven met de titel ‘The Sovereign Individual: mastering the transition to the information age’ voorbeelden van een verdergaande vercommercialisering van de publieke functie bij het verder doorzetten van marktwerking.
Bij een verdere doorwerking van McWorld op natiestaten en publieke functies zullen bijv. bij een bankroet van steden of staten wegen, bruggen, scholen etc. worden verkocht aan commerciële organisaties (of andere één partijstaten) en daardoor volledig deel worden van de mondiale McWorld marktwerking (en kunnen daardoor deel worden van de nieuwe mondiale keizerrijken). Dat gaat nog een stap verder dan het voorbeeld van Edisons Schools.
Maar ook bijvoorbeeld diplomatieke functies kunnen ‘handelswaar’ worden. Zo schrijven Davidson en Rees – Mogg:
“Consider the move by the Seychelles, a tiny country in the Indian Ocean, to enact a new investment law that the U.S. government officials describe as a “Welcome Criminals” act.
Under the law, anyone who invests $ 10 million in the Seychelles will not only be guaranteed protection, but will be issued a diplomatic passport. Contrary to the assertions of the U.S. government, however the intented beneficiaries are not drug dealers, who are generally under the protection of more important governments in any event, but independent entrepeneurs who have become politically incorrect. The first potential beneficiary of the Seychelles law is a white South African who became wealthy by circumventing the economic sanctions against the former apartheid regime. Now he faces the danger of economic retribution by the new South African government and is willing to pay the Seychelles for protection.”
Absolutistisch (of/of) denken in strakke regels en normen en afgebakende grenzen heeft op dit gedrag veel minder vat. Uitholling van nationale zelfbeschikking is het gevolg van deze gang van zaken. En ook dat leidt tot tegenreacties zoals het Nederlandse en Franse ‘nee’ tegen Europa. De eigen nationale soevereiniteit staat op de tocht door het McWorld-streven. De ‘Natie-Isme-denkers’ voelen zich bedreigd. Het correcte gedrag van ‘zoals het hoort’ en de daarbij horende maatschappelijke orde staan onder druk.
Maar dat houdt Mc World – fans niet tegen. McWorld denkt immers in alternatieven en mogelijkheden en vindt altijd wel een nieuwe variant om het ‘of/of’ – denken te slim af te zijn.
George Orwell & McWorld
Een klassiek schrijver als George Orwell laat in zijn boeken als ‘Animal farm’ en ‘1984’ zien dat vele gevestigde machten polarisaties nodig hebben om hun posities te kunnen behouden. De meesten denken dat zijn verhalen over absolute macht, en het scheppen van vijanden in functie daarvan, alleen verband hielden met het communisme. Zijn waarnemingen en gedachten hebben echter een diepere en bredere betekenis. Een gemeenschappelijke vijand houdt immers de gemoederen bijeen en angst maakt mensen onderdanig aan hogere machten.
Bovendien is de vraag of diverse industrieën en machten belang hebben bij een ontwikkeling naar denk en cultuurvormen die gemeenschappen met elkaar verbinden, respect voor de aarde laten zien en mensen als individu weer in contact brengen met wie ze zijn. Misschien houden ze de bestaande polarisaties liever in stand. Vanuit dat perspectief lijkt de aanslag van 9/11 te worden aangegrepen om een niets ontziende “war on terror” uit te roepen die als rechtvaardiging gebruikt wordt om Afghanistan en Irak binnen te vallen en als excuus gebruikt wordt om een ongekend systeem van repressie door te voeren in de hele westerse wereld. Veiligheid gaat boven vrijheid! Tegelijkertijd worden er enkele economische McWorld belangen mee gediend.
Zoals Clare W. Graves liet zien, zit er in obsessief McWorld machtsdenken een ‘koude’ rationaliteit. Een beetje zoals Goldfinger in de gelijknamige James Bond film.
Koude calculatie betekent ook gewoon kosten en ellende op anderen afschuiven waar dat maar kan zoals we in een volgende paragraaf zien.
Een McWorld – machtsgeobsedeerde kan daarbij gemakkelijk een spel spelen met ‘clan denkenen’ en ‘isme – denkenen’ en doet dat om te winnen. Kwestie van o.a. de media bewerken en naar je hand zetten. Keizer worden in een ‘McWorld-wereld’ betekent immers dat je het spel iets anders hebt leren spelen dan in vroegere tijden ook al zitten er enkele parallellen.
Ik herinner me een verhaal over koningen die met elkaar afspraken oorlog tegen elkaar te gaan voeren. Ze kregen teveel mensen in het land en dat leidde tot spanningen. Door de groepen met elkaar te laten vechten werd de bevolking gedecimeerd, de spanningen verminderd. De koningen konden daarna weer rustig op hun troon blijven zitten. Een aparte coalitievorm van ‘verdeel en heers’.
Maar ondanks het spelen om te winnen heeft echter ook een teveel aan McWorld – denken zijn grenzen zoals onderstaand box aangeeft.
Box: Teveel ongezond McWorld in je bloed.
Een van de verhalen in de Griekse mythologie is hier bijna symbolisch voor en laat zien hoe excessieve koude rationele calculatie zijn eigen ondergang schept. Een houthandelaar met de naam Erysichthon bezit enorm veel weelde in de zin van excessief McWorld gedrag: meer, groter, groots en individuele hebzucht. Niets is heilig voor hem. Op zijn land staat een boom die aan de goden is toegewijd, waar heilige geesten omheen dansen. Erysichthon maalt daar allemaal niet om. Hij kijkt naar de boom en schat het volume in dat deze boom aan hout kan opleveren. Tegen alle protesten in kapt hij de boom om waarbij al het geestelijke leven dat aan de boom zat gekoppeld, moet vluchten. Één van de goden echter spreekt een vloek over hem uit voor zijn hebzucht. Vanaf die dag heeft Erysichthon een onverzadigbare honger. Hij begint al zijn voorraden op te eten en vervolgens maakt hij alles op wat hij heeft. Nog steeds onverzadigbaar eet hij zijn vrouw en kinderen op. Aan het einde heeft Erysichthon alleen nog maar zichzelf en eet hij zichzelf op.
(Bron: Zohar, D. & Marshall, I.Spiritual Capital, wealth we can live by. Uitgeverij Bloomsburry, London, 2004.)
Groene Empathie: een bedreiging voor McWorld.
Naast de boven aangegeven botsingen blijkt er een nieuwe botsing in de onderstroom aanwezig te zijn. Daarmee zijn we in dit essay uitgekomen op een ‘next generation’ – botsing. Een auteur die de onderstroom voortreffelijk beschrijft die verantwoordelijk is voor deze nieuwe botsing is Jeremy Rifkin. Lees daarvoor zijn laatste boek met als titel: The Empathic Civilisation. Het geeft inzicht in een denkfundament dat de koude ratio van McWorld onder druk zet. De onderstoom bestaat uit nieuwe vormen van empathie. Empathie voelen betekent je te verplaatsen in de anderen en dan vooral de strijd van een ander te voelen om in de eigen levensreis te slagen. In het Groene Empathy denken is die empathie niet alleen naar je familie of ‘gelijkgeNORMeerden gericht maar uitgebreid tot de hele wereld.
Dat maakt dat je rampen die anderen treffen ervaart als eigen rampen. Je voelt daarbij de zwakheid, kwetsbaarheid en het lijden van anderen. Is het Groene Empathie systeem in je actief, dan voel je bijna letterlijk de pijn van anderen in je. Empathie is dan het nieuwe sociale bindmiddel en universele mensenrechten vormen de gedragscode.
Door deze empathie kan Groene Empathie niet tegen het schade die anderen berokkend wordt, en tegen zoiets als oordelen. Er is ook een sterke verwerping van stukken van de ‘-Ismen’ denkers. Daarbij valt te denken aan zoiets als straf geven. Er is in het Groene Empathie denksysteem dan ook geen hemel en hel zoals die in het ‘-Isme’- denken aanwezig kunnen zijn. Het nationalistische denken is eveneens verdwenen bij Groene Empathie. Niets is het waard om voor te moorden of voor te sterven. Het leven in vrede is wel een thema maar dan wel zonder de ‘–Ismen’.
Onderdeel van de Groene Empathie wordt het idee dat McWorld ook zo zijn grenzen heeft. Bijv. de onbeperkte materiële groei zonder te kijken waar en hoe wordt gegroeid. Daarbij worden de uitbuitende mondiale praktijken van groepen mensen zoals bijv. in de sweatshops op de Philipijnen een emotioneel probleem voor dit denkfundament. Of een ander voorbeeld. Als bedrijven kunnen groeien door ongebreidelde houtkap in het Amazonegebied, en dit gaat te koste van het menselijk welzijn, dan wordt een fundamentele motivator van Groene Empathie geraakt.
Groene Empathie ziet vele van de uitwassen van McWorld als een gevolg van de te sterke focus op bijv. aandeelhouderswaarde en als ‘intensieve menshouderij’. Het kapitalisme, dat gefocust is op ‘meer – meer – meer’, creëert zijn eigen schaduw en tegenkracht. Weelde krijgt in Groene Empathie een andere betekenis ‘that which we have access to that enhances the Quality of life’. En dat is iets anders dan de hoeveelheid geld of goederen die we bezitten. In Groene Empathie is weelde datgene dat de diepere menselijke aspecten van ons leven verrijkt.
Doordat Groene Empathie de wereld ervaart als een netwerk van relaties kijkt het anders naar het lineaire machtsdenken van ‘de -Ismen’ en het individualistische macht-, vrije markt- en alternatieven denken van McWorld. De wereld van Groene Empathie is niet-lineair. Haar relaties zijn niet-lineair of anders geformuleerd: niet-hiërarchisch. Hiërarchieën vervagen en worden horizontale samenwerkingsverbanden. Dit houdt in dat een invloed of een bericht door het gehele netwerk gaat en waarbij de open terugkoppelingsketens ervoor zorgen dat het netwerk zichzelf kan reguleren. Door zijn open karakter en meer diffuse relatie tot de omgeving is zo’n netwerk ook nooit echt stabiel in de traditionele zin van het woord. Er blijft een constante stroom van ‘nieuwe’ informatie door het netwerk lopen.
De botsing tussen McWorld en Groene Empathie is er een tussen de excessieve koude calculatie kant van die wereld en menselijk welzijn. Excessief McWorld corporatisme tegenover een Groen Empathisch denkfundament met zijn bijbehorende open netwerkorganisatie.
Box: Koude calculatie.
De volgende anekdote is een eenvoudig voorbeeld van ‘koude’ calculatie. Toen general Motors begin jaren ’70 een nieuwe kleinere Malibu ontwierp werd een technicus gevraagd een analyse te maken van de branden in dit soort voertuigen als de benzinetank op een bepaalde plaats in de auto werd geplaatst. In zijn rapport werd aangegeven dat het plaatsen van de tank op die plaats ongeveer 500 menselijke verbrandingen/ongevallen per jaar zou betekenen. Dit aantal werd vermenigvuldigd met het bedrag dat de maximale hoogte van een schadevergoeding waartoe het bedrijf kon worden veroordeeld te weten $ 200.000,- . Dit bedrag van 500 X $ 200.000,- werd gedeeld door het getal 41.000.000. Dat is het aantal auto’s van GM dat in die tijd in Amerika rondreed. Zijn conclusie was dat dit GM per auto $ 2,40 kostte. De kosten om er voor te zorgen dat de tank in de auto niet explodeerde, werd geschat op $ 8,59 per voertuig. Dat betekende dat GM $ 6,19 aan extra winst had als ze het ontwerp van de auto niet veranderden resp. accepteerden dat mensen het leven lieten bij een brand.
Zoiets lukt je niet meer bij een dominant systeem van Groene Empathie.
(Bron: Bakan, J. The Corporation: het pathologisch streven naar macht en winst. Uitgeverij Business Contact, Amsterdam, 2005)
Houd in gedachten dat extreme McWorld – machtsgeobsedeerdheid niet zo veel op met Groene Empathie. McWorld denkenden ervaren dit als een serieuze bedreiging voor hun macht en gevestigde posities. Niet alleen vanwege het ‘softe’ karakter. Zeker ook de openheid van de laatste maakt zaken transparant die extreem McWorld liever niet naar buiten ziet komen. Denk maar eens aan de Enron affaires.
Graves voorspelt vanuit zijn model daarom dat McWorld machtsgeobsedeerden zullen proberen de Groene Empathie stroming te ondermijnen. Zou hun dat lukken, zo stellen zijn inzichten ondubbelzinnig, dan betekent dat vroeg of laat niet alleen het einde van hun zelf maar ook van de rest in de wereld. Denken in McWorld – macht en alternatieven heeft blinde vlekken voor ecologische negatieve systeem spin-offs. Die zijn vroeg of laat onvoorzien en niet meer beheersbaar vanuit McWorld oplossingsdenken. Zelfs niet met eerder genoemde ‘koningsstrategiën’.
Tegelijkertijd stelt hij ook dat McWorld tijdelijk kan ‘winnen’ maar dat een andere wet zegt dat een systeem dat een grote complexiteit aankan vroeg of laat een waardensysteem zal vervangen dat een minder grote complexiteit aankan. Ook de absolute vrije markt blijkt zijn grenzen te hebben en creëert nieuwe problemen die vanuit een McWorld – denkfundament niet meer kunnen worden opgelost. Zoals Einstein opmerkte:”Je kunt een probleem niet oplossend vanuit dezelfde gedachtestroom van waaruit ze zijn ontstaan.”
Het relativisme, de wendbaarheid en flexibiliteit in Groene Empathie zijn meer geschikt voor complexe systemen dan McWorld. Of zoals Rifkin het zo mooi beschrijft:
”Because emphatic skills emphatize a non-judgemental orientation and tolerance of other perspectives, they accustom young people to think in layers of complexity and force them to live within the context of ambiguous realities where there are no simple formulas or answers, but only a constant search for shared meanings and common understandings.”
Tot slot: een duurzame basis als ontbrekend puzzelstuk
Velen constateren dat er een noodzaak ontstaat voor een wereld ‘beyond’ de polariseringen zoals ‘religie versus religie’, ‘clan-first! (etniciteit) versus clan-first!’, ‘clan-first! versus McWord’ en ‘religie versus McWorld’. Mogelijk dat Groene Empathie een katalysator daarvoor kan zijn.
De tijd lijkt rijp te worden voor denkvormen en culturen die de weg weten te vinden naar het in eenvoud respectvol omgaan met de aarde, respectvol omgaan met andere gemeenschappen en een wereld waarin mensen het contact herstellen met hun Echte Ik. Weer besef krijgen van wie ze in wezen zijn en hoe ze zijn verbonden met wat om hun heen is.
Dat zal de basis zijn voor een leven op en met de aarde dat met recht duurzaam is te noemen.
Max Herold
April, 2011
Gebruikte literatuur/meer weten?
Max Herold. De spiraal van waarden en denken. Uitgeverij Symbolon, 20006
https://www.managementboek.nl/boek/9789074899222/
de-spiraal-van-waarden-en-denken-max-herold?affiliate=1910
Max Herold. Denkfundamenten ontsluierd. Uitgeverij Managementissues.com 2005.
Zie: https://www.managementboek.nl/boek/9789090192819/
denkfundamenten-ontsluierd-max-herold?affiliate=1910
Francis Fukuyam. Het einde van de geschiedenis en de laatste mens. Olympus non-fictie | april 2004
Einde geschiedenis en de laatste mens
Francis Fukuyama
James Dale Davidson en Lord William Rees – Mogg. The Great Reckoning Uitgeverij Fireside, 1993.
The Great Reckoning
James Dale Davidson & William Rees-Mogg
Samuel Huntington The Clash of Civilizations And the remaking of World Order. Verkregen via: http://www.stetson.edu/artsci/polsci/media/clash.pdf
en Samuel P. Huntington ‘The clash of civilizations? ‘ Foreign Affairs; Summer 1993; 72, 3; Research Library Core pg. 22.
Samuel Huntington. Botsende beschavingen: cultuur en conflict in de 21-ste eeuw. Uitgeverij Anthos, 1997.
Botsende beschavingen
Samuel P. Huntington
Leo Lucassen. Moslims nu zijn de katholieken van toen. In: Tijdschrift voor sociale vraagstukken. Nr. 4. April 2010
Benjamin Barber. Jihad Vs. McWorld. In: The Atlantic Monthly, p. 53-63, 1992.
Zie ook:
Jihad Vs.Mcworld
Benjamin R. Barber
George Orwell. Animal Farm. Uitgeverij Penguin Books London, 2000
Animal Farm
George Orwell
George Orwell. 1984. Arbeiderspers, 2004
1984
George Orwell
Karen Armstrong. Een geschiedenis van God: vierduizend jaar jodendom, Christendom en islam.
Een geschiedenis van God
Karen Armstrong & Armstrong, Karen
Friedman, Thomas L.: De aarde is plat. Uitgeverij Nieuw Amsterdam, 2005.
De aarde is plat
T.L. Friedman
Bakan, J. The Corporation: het pathologisch streven naar macht en winst. Uitgeverij Business Contact, Amsterdam, 2005. 
The corporation
J. Bakan
James Dale Davidson en Lord William Rees – Mogg. The sovereign individual: mastering the transition to the information age. Uitgeverij Simon & Schuster, New York, 1999.
The Sovereign Individual
James Dale Davidson & William Rees-Mogg
Zohar, D. & Marshall, I. Spiritual Capital, wealth we can live by. Uitgeverij Bloomsburry, London, 2004.
Spiritual Capital
Danah Zohar & Ian Marshall
Peters, J. & J. Pouw: Intensieve menshouderij: hoe kwaliteit oplost in rationaliteit. Uitgeverij Scriptum, Schiedam, 2004.
Intensieve menshouderij / druk 1
Jaap Peters
Jeremy Rifkin. The Empatic Civilisation: the race to a global conciousness in a world in crisis. Penguis Group 2009.
Hans Achterhuis. De utopie van de vrije markt. Uitgeverij Lemniscaat, 2010.
De utopie van de vrije markt
Hans Achterhuis
Amy Chua. World on fire. Uitgeverij Cornerstone, 2004.
World On Fire
Amy Chua
Ayn Rand. Atlas shrugged. Uitgeverij Penguin Books, 2007.
Atlas Shrugged
Ayn Rand
